 Bóng
Chữ tập thơ Lê Đạt từ ngày xuất bản, 1994, đến
nay, đã gây nhiều dư vang và dư luận, một hiện tượng hiếm
hoi trong lĩnh vực thơ, và đáng mừng vì chứng tỏ ngày nay
còn có nhiều người lưu ý đến thi ca. Cuộc thảo luận,
kéo dài non một năm nay, tuy chưa mở ra được những nẻo
đường mới, chưa giải phóng những tiềm năng sáng tạo dồn
nén trong thơ từ nhiều thập niên qua, trước một nền thi
ca thế giới thường xuyên đổi mới, vẫn là một tiến bộ.
Những giáo điều đang thay đổi, vẫn là giáo điều nhưng
cũng có đổi thay.
Bóng Chữ là một tác phẩm quan trọng tâm huyết của một tác gia đã làm thơ non nửa thế kỷ. Thế Giới Này Là Của Chúng Ta tập thơ đầu tay của Lê Đạt đã xuất bản từ 1955, sau đó là Bài Thơ Trên Ghế Đá, 1957. Nhưng cùng với nhiều bạn thơ khác như Hoàng Cầm, Trần Dần, Văn Cao cùng in chung một tập thơ Cửa Biển, nhà thơ Lê Đạt dính vào phong trào Nhân Văn Giai Phẩm nên bị trù yểm suốt non ba mươi năm. Dư luận ít nhắc đến Lê Đạt, tư liệu về anh cũng không nhiều. Theo kỷ yếu của Hội nhà văn, Lê Đạt tên thật là Đào Công Đạt, sinh ngày 10.9.1929 tại làng Á Lữ, tỉnh Bắc Giang, bên bờ sông Thương, gần Yên Thế. " Đất quê cha tôi / đất quê Đề Thám " (Bóng Chữ, tr. 7), anh lớn lên tại " một tỉnh thượng du bụi đỏ / Bến Âu Lâu sông Hồng " (tr.14) và hiện sống tại Hà Nội, " 9 gác Lãn Ông / Lòng xanh xuân chờ " (tr. 84). Bóng Chữ còn mang đậm nhiều chi tiết khác trong đời sống thực sự của tác giả. Tập thơ không phải trò chơi chữ chập chờn như đã có người nói mà là ám ảnh của một đời dài gian lao, lận đận. Về địa hạt này,
bản thân tôi cũng đã có đóng góp nhiều bài. Thơ là gì
? Thơ hay và văn hay. (2)
Bóng Chữ của Lê Đạt ghi lại lịch sử một đời người, qua buồn vui một cá nhân, giữa thăng trầm của dân tộc, và trăn trở của một nghệ sĩ thường xuyên tra vấn ngôn ngữ. Ba yếu tố ấy quyện vào nhau làm nền cho tập thơ, nhưng thành phần thứ ba, những thí nghiệm ngôn ngữ có phần khúc mắc, che lấp tình, ý của tác giả, dễ làm người đọc lạc hướng và lạc lõng. Sự thật Lê Đạt chỉ tạo rung cảm mới bằng một vài thủ pháp : đảo ngữ, ẩn ngữ, nhấn mạnh vào ngữ âm, khai thác tính đa nghĩa trong từ vựng, sử dụng điển cố văn học một cách rộng rãi, từ tục ngữ, ca dao đến thi pháp nước ngoài. Khai thác kinh nghiệm những người đi trước, từ Baudelaire, Maiakovski đến thơ siêu thực và hiện đại Pháp, tiếp cận những lý thuyết văn học, ngữ học và nhân học mới, Lê Đạt thực tâm muốn làm mới thơ mình. Nói theo ngôn ngữ phê bình hiện đại, thì Lê Đạt khai thác triệt để khả năng văn học của ngôn ngữ về hai mặt từ hệ (paradigme) và từ tổ (syntagme), lịch đại (diachronie) và đồng đại (synchronie). Thơ Lê Đạt, dù cầu kỳ, cũng không thoát khỏi bốn cạnh của ô vuông đó. Thử đọc một câu thơ Lê Đạt : Chữ nghĩa, mặc nhiên, nhắc tới cuộc chia ly trong Chinh Phụ Ngâm :Liễu đầu cành Chữ độc thoại sâu sắc : con người hỏi cây liễu về nỗi lòng mình, còn cây liễu thì... hỏi ai ? Lê Đạt đã nói lên được niềm cô đơn câm nín của những cuộc đời không có tiếng nói, hay có tiếng nói mà không ai nghe, không ai hiểu.Liễu dương biết thiếp đoạn trường này chăng Chữ xanh trong " đoạn trường xanh " rất hay vì nhắc lại ý " đoạn trường tân thanh ", và tạo cho hai chữ " tân thanh " một ý nghĩa khác với Nguyễn Du. Vẫn một chữ liễu : Câu thơ nhắc đến Kiều, đoạn tả Thanh minh :Cầu nước chảy và có lẽ cần nhớ thêm cầu thệ thuỷ với quán thu phong của Ôn Như Hầu. Trong Kiều, khi chàng Kim ngoái lại nhìn, còn thấy Thuý Kiều, dần dần hình ảnh cô gái nhoà đi trong dáng liễu, nhưng vẫn còn dáng liễu và ánh nắng. Trong Lê Đạt, hạnh phúc qua đi là mất hết.Dưới dòng nước chảy trong veo Một chữ liễu khác : Đào Tiềm, tự là Uyên Minh có bài ký kể Chuyện Ông Già Năm Cây Liễu, lánh đời, ẩn dật bên cạnh năm cây liễu. Câu thơ Lê Đạt tinh quái ở một chữ " còn " đối lập " ở ẩn " với " bích đào ", ý nói tránh tục luỵ mà vẫn còn mê nhan sắc. Chữ cười tít thân mật, hài hước, ngụ ý : trồng liễu, trồng cúc hay bích đào, mê say cái này hay cái khác ở đời, cũng vậy thôi.Cười tít ông già gốc liễu Người xưa có chuộng cánh chim chiều trên núi Nam San như Đào Tiềm hay yêu cô gái hái sen như Bạch Cư Dị : Ngày nay thích cái quần jin xổ dài cũng vậy thôi.Cô gái trộm hái sen Bài thơ về Hồ Xuân Hương vỏn vẹn hai câu : Câu sau cấu trúc theo đồng dao lại dựa trên hình ảnh leo tường theo cổ văn (Mạnh Tử, Tống Ngọc...) gợi cảnh trai gái vụng trộm, nhưng người đọc không cần hiểu đến ngành đến ngọn như thế, cũng đoán ra được ý. Và hay nhất là chữ " dâm bụt ", một loài hoa dại " không trồng mà mọc " tươi thắm, lộ liễu, nở trên những hàng rào bờ giậu : đã bụt rồi mà vẫn còn... dâm. Ranh mãnh không kém Xuân Hương. Một lối đối lập như vậy nhưng đau thương hơn :Xuân chẳng buông hương, Đau đớn vì một chữ " thiến " : con gà, bộ phận sinh dục bị phế thải, mà vẫn còn tình yêu, vẫn còn thê thiết " gáy ". Tiếng gọi tình tuyệt vọng, " não nùng " hơn tiếng gà trong thơ Lưu Trọng Lư. Ba lần là tiếng gọi hồn :Ai xui em đẹp em xinh Thơ Lê Đạt thường đòi hỏi người đọc phải suy nghĩ về từ ngữ, ngay cả trong những đề tài thời sự :Hương thắp ba lần Hai câu đầu dễ đoán : Hà Nội ba mươi sáu phố phường, vào những ngày cách mạng mùa thu tràn ngập cờ hồng. Và truyền đơn bươm bướm bay như những tà áo, Hàng Đào, Hồ Gươm đã một thời nổi tiếng. Nhưng còn " má bòng " ? Ở đây phải biết câu tục ngữ : tháng tám nắng rám trái...bưởi, chị em với...bòng ! Từ đó, ló ra ý " tháng tám " và " mười chín " là ngày Hà Nội cướp chính quyền 19-8-1945. Dĩ nhiên ai hiểu tuổi mười chín thơm đôi má hay má chín như trái bòng, cũng không sao.Tuổi Việt Minh Thu Nhà Em là một bài thơ hay và trong sáng : Âm điệu bay nhẹ trên những cánh thơ sáu chữ nhiều âm bằng, nhiều chữ em và vần m. Một câu thơ cô đúc :Anh đến mùa thu nhà em Chữ " lăm răm " không có trong từ điển, có lẽ do Tản Đà sáng tạo trong bài Gửi Chị Hàng Cau (1916) :Nắng cúc lăm răm vũng nhỏ Tản Đà tạo ra từ " lăm răm " trên nhiều cơ sở : tiếng Việt đã có những chữ na ná : " lăm tăm " và " lâm râm " : mưa lâm râm ướt dầm lá hẹ trong ca dao. Lại có :Ai đang độ ấy lăm răm mắt Bài thơ Tản Đà gửi cô hàng cau, và gợi hình ảnh đôi mắt tình tứ. Trong câu thơ Lê Đạt, chữ lăm răm tả ánh nắng lăm tăm, lăn tăn trên vũng nước, mà đồng thời gợi tác dụng của đôi mắt : hình ảnh toàn bài thơ phản ánh ca dao :- Cô nào con mắt lá răm Trong thơ Lê Đạt " vũng nhỏ " nhắc lại đôi mắt, vào một ngày thu biêng biếc : nước phải thật trong và trời phải thật xanh, như trong thơ Nguyễn Khuyến, lại có thêm nắng cúc vàng hanh ấm áp.Trên trời có đám mây xanh Bình thường không ai nói " nắng cúc " mà chỉ nói trà cúc, rượu cúc : do đó màu nắng dậy lên chất men ngây ngất. Cảm giác ấy, ta có gặp trong văn xuôi : " Buổi sáng mùa đông ngây ngất vào lối 10 giờ " (Thanh Tâm Tuyền, Bếp Lửa, tr.11) hay thơ Huy Cận : Chỉ biết trời xanh là ta say. Người xưa nói : thu ẩm hoàng hoa tửu là ám chỉ rượu cúc. Lê Đạt không nói gì về rượu, người đọc vẫn ngất ngây, cho đến câu cuối : Câu thơ trước chỉ vỏn vẹn năm chữ mà nói lên được năm cảm giác của ngũ quan. Câu dưới biến từ loại (nature grammaticale) thành từ tính (qualificatif). Chữ " rất " biến " em " thành tính từ, trong khi chữ " xanh " trở thành thể từ. Không gian từ hữu thể như tan biến, như thăng hoa thành vô thể, trong " quãng trời hình như không có màu nữa, cao lên và rộng mông mênh " (Nhất Linh, trong Đôi Bạn, tr. 211).Tóc hong mùi ca dao Thu Nhà Em là một bài thơ hay và hàm súc. Bình luận sẽ không cùng khi đã biết rằng : (1) In lại trong Tác Phẩm Mới, Hà Nội, số 3-1992Nông nỗi heo may từ đó... (2) Giai Phẩm Văn, Sài Gòn, tháng 10 và 12 năm 1973 |