Huyền
ảo Hạ Long
Phanxipăng
|
Hạ
Long vàng. Tranh sơn dầu: Lê Đại Chúc
|
Tôi
lần đầu thăm vịnh Hạ Long vào năm 1995, sau khi ghé Bình
Thuận quan sát nhật thực toàn phần, nhờ tham gia chuyến xuyên
Việt cùng với đoàn 2e Rencontres du Vietnam(1).
Ấy là thứ hai 6-11-1995. Mọi người trong đoàn thảy đều
háo hức bởi lắm nguyên nhân, mà lý do nổi bật là cách
đó gần tròn năm, ngày 17-12-1994, vịnh Hạ Long được UNESCO(2)
đưa vào danh mục di sản thiên nhiên thế giới với giá trị
ngoại hạng toàn cầu về thẩm mĩ. Sau, ngày 2-12-2000, UNESCO
tiếp tục công nhận vịnh Hạ Long vào danh mục di sản thiên
nhiên thế giới với giá trị ngoại hạng toàn cầu về giá
trị địa chất địa mạo.
Nhớ
lại chuyến dạo chơi vịnh Hạ Long suốt ngày 6-11-1995 bằng
tàu buồm. Thời tiết quá xấu, bởi nhật điểm nọ sau cơn
bão số 11 và trước cơn bão số 12. Chẳng những thiếu nắng,
mà sương mù dày đặc, không gian cực kỳ u ám, quá ư bất
tiện đối với việc chụp ảnh lẫn quay phim phong cảnh. Thế
nhưng, tôi cùng cả đoàn vẫn cảm thấy thú vị lúc ngắm
nghía hòn Lư Hương, hòn Trống Mái, hòn Gà Chọi, hòn Con Cóc,
hòn Rồng, hòn Đũa, v.v., lại được dạo gót vào hang Đầu
Gỗ và động Thiên Cung.
Vịnh
Hạ Long rộng 1.553km2 gồm 1.969 đảo, hầu hết là
đảo đá, trong đó có 100% đảo có tên, nhưng chỉ 40 đảo
đất có dân sinh sống. Vịnh Hạ Long còn có hệ thống hang
động được kiến tạo vào thế địa chất Cánh Tân(3),
đẹp nhất là hang Đầu Gỗ gồm nhiều thạch trụ (cột đá),
thạch duẩn (măng đá), thạch nhũ (vú đá). Có người cho
rằng tên của hang này phải là Dấu Gỗ, vì thuở chống quân
Nguyên - Mông xâm lược, Trần Hưng Đạo cho quân sĩ chặt
gỗ đưa vào đây rồi vót nhọn trước khi cắm xuống sông
Bạch Đằng tháng 4-1288; tuy nhiên các cuộc khảo sát thực
địa của ngành sử học và khảo cổ học bấy lâu chẳng
tìm thấy bằng chứng ủng hộ ý kiến kia. Vua Khải Định
gọi hang Đầu Gỗ là Ngũ Thể Tường Vân. Sách Merveille
de Monde(4) do Pháp
xuất bản năm 1938 mệnh danh hang Đầu Gỗ bằng cụm từ Grotte
des Merveilles có nghĩa "động Các Kỳ Quan". Thư tịch cổ,
chẳng hạn Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quan
triều Nguyễn, gọi hang Đầu Gỗ bằng tên
耕讀. Đôi chữ nọ phát
âm Hán-Việt thành Canh Độc (5),
nghĩa đen là cày ruộng và đọc sách, nghĩa bóng là ở ẩn.
Cách
hang Đầu Gỗ chỉ 120m về phía tây có động Thiên Cung được
phát hiện vào năm 1995. Kỳ thực, động này bị cây cối
rậm rạp che phủ thời gian dài, chứ trước kia, đó là động
mang tên Nôm diễn tả hình ảnh thực tế của thạch khối
được tạo thành do kết tủa carbonat calci (CaCO3):
động Vú Chị Vú Em. |
Ngay
cả tên Hạ Long cũng mới xuất hiện vào đầu thế kỷ XX,
trên bản đồ hàng hải của Pháp. Địa danh này ra đời bởi
tờ
Tin tức Hải Phòng ấn hành bằng tiếng Pháp, cho
rằng viên thiếu úy người Pháp tên Legderin, thuyền trưởng
tàu Avalence, cùng các thủy thủ bắt gặp một đôi rắn biển
khổng lồ ba lần, vào các năm 1898, 1100% và 1902 (6).
Rắn biển phải chăng là biến thể của rồng? Còn truyện
Rồng
mẹ - Rồng con thì thực chất, theo thiển ý tôi, được
sáng tác vào thời hiện đại nhưng khoác vỏ "truyền thuyết"
hoặc "cổ tích".
Từ
tin tức rắn - rồng, địa danh xuất hiện ban sơ là Hải Long.
Sách Hải Long du ký với phụ đề tiếng Pháp Le tourisme
à la baie d'Along
của Trần Hữu Tư, một điền chủ ở
Giá Rai (Bạc Liêu), in năm 1941, dùng cả Hải Long lẫn Hà Long.
Nguyên văn bài thơ
Hà Long phong cảnh của tác giả sách
nọ:
Gối
đầu Bắc địa giáp ranh Tàu,
Phong
cảnh Hà Long đẹp biết bao.
Một
giải trong ngần mây nhận sắc,
Mấy
hòn sáng rỡ đá phơi màu.
Chơn
trời thâm thẫm rồng đi vắng,
Mặt
biển minh mông cá nhảy nhào.
Nam
quốc san hà ai đại định?
Thi
đề vách đá chứng tài cao!
Hải
Long biến thành Hà Long rồi hoá ra Hạ Long chăng? Tên Hạ Long,
ghi theo tiếng Pháp thuở nọ thì Along và ngày nay thì Halong,
ghi chữ Hán phồn thể thì 下龍
và giản thể thì 下龙,
có nghĩa "rồng xuống", ắt khiến muôn người liên hệ tên
toà thành Thăng Long 昇龍
/ 昇龙
có nghĩa "rồng lên".
Xem
lại sử sách, chúng ta biết rằng trải qua thời gian, vịnh
xinh đẹp này thay đổi bao tên gọi. Giai đoạn Bắc thuộc,
khu vực này mang tên Lục Châu, Lục Hải. Các triều đại
Lý, Trần, Lê, nơi đây lại mang các tên Hoa Phong, Hải Đông,
An Bang / Yên Bang, Yên Quảng, Vân Đồn, Ngọc Sơn, Lục Thủy.
Thời Nguyễn, đến đời vua Thiệu Trị, kiêng chữ Hoa, nên
đổi Hoa Phong thành Nghiêu Phong.
Biết
địa danh cũ, bạn đọc ngày nay mới có thể hiểu và cảm
và văn thơ của người xưa. Chẳng hạn bài tuyệt cú 幸安邦府
/ Hạnh An Bang phủ / Dạo chơi phủ An Bang của vua Trần
Thánh Tông (1240 - 1290):
朝遊浮雲嶠,
暮宿明月灣。
忽然得佳趣,
萬象生毫端。
Phiên
âm:
Triêu
du phù vân kiệu,
Mộ
túc minh nguyệt loan.
Hốt
nhiên đắc giai thú,
Vạn
tương sinh hào đoan.
Phan
Võ dịch:
Sớm
chơi núi mây nổi,
Đêm
nghỉ bến trăng thanh.
Bỗng
dưng được thú lạ,
Ngọn
bút nẩy muôn hình.
Nhiều
người cho rằng Trần Thánh Tông là vị hoàng đế đầu tiên
của nước ta thăm Hạ Long, và Hạnh An Bang phủ là áng
thơ đầu tiên đề cập đến địa phương tuyệt đẹp này.
Anh hùng dân tộc và danh nhân văn hoá kiêm thi hào Nguyễn Trãi
(1380 - 1442) từng sáng tác bài thất ngôn bát cú Vân Đồn
đặc
tả phong cảnh Hạ Long:
路入雲屯山復山,
天恢地設付奇觀。
一盤藍碧澄明鏡,
萬斛鴉青鬌翠鬟。
宇宙頓清塵海岳,
風波不動鐵心肝。
望中岸草萋萋綠,
道是藩人駐舶灣。
Phiên
âm:
Lộ
nhập Vân Đồn sơn phục sơn,
Thiên
khôi địa thiết phó kỳ quan.
Nhất
bàn lam bích trừng minh kính,
Vạn
hộc nha thanh đỏa thúy hoàn.
Vũ
trụ đốn thanh trần hải nhạc,
Phong
ba bất động thiết tâm can.
Vọng
trung ngạn thảo thê thê lục,
Đạo
thị Phiên nhân trú bạc loan.
Lê
Cao Phan dịch:
Đường
tới Vân Đồn lắm núi non,
Trời
cao đất rộng, đúng kỳ quan.
Một
màu xanh phẳng, ngờ gương chiếu,
Vạn
mảnh đen huyền, tưởng tóc buông.
Sơn
thủy rõ cùng tô vũ trụ,
Phong
ba nào dễ chuyển tâm can.
Nhìn
ra bờ cỏ dờn xanh thẳm ,
Xưa
khách neo thuyền đây bán buôn.
Hoặc
bài thơ do vua Lê Thánh Tông (1442 - 1497) ngự đề vào mùa xuân
Mậu Tý 1468, đoạn khắc lên vách núi Truyền Đăng tức núi
Bài Thơ, nhắc Hải Đông tức Hạ Long:
巨浸汪洋潮百川,
亂山碁布碧連天。
壯心初感咸三股,
信手遙提巽二權。
宸北摳機森虎旅,
海東烽燧息狼煙。
南天萬古山河在,
正是修文偃武年。
Phiên
âm:
Cự
tẩm uông dương triều bách xuyên,
Ngoạn
sơn kỳ bố bích liên thiên.
Tráng
tâm sơ cảm Hàm tam tổ,
Tín
thủ dao đề Tốn nhị quyền.
Thần
Bắc khu cơ sâm hổ lữ,
Hải
Đông phong toại tức lang yên.
Thiên
Nam vạn cổ hà sơn tại,
Chính
thị tu văn yển vũ niên.
Trần
Nhuận Minh dịch:
Nhận
nước trăm năm sóng cuộn đầy
Núi
bày cờ thế, biếc liền mây
Xưa
theo người khác luôn bền chí
Giờ
đã tung hoành một chớp tay
Đế
chủ điệp trùng quân hổ mạnh
Hải
Đông(7) đã tắt
khói lang bay
Trời
Nam muôn thuở non sông vững
Yển
vũ tu văn(8) dựng
nước này.
Bài
thơ ấy được chúa Trịnh Cương (1686 - 1729) hoạ vận, cho
khắc vào vách núi Bài Thơ.
Các
bài thơ thất ngôn bát cú bằng chữ Hán Độ Hoa Phong
và Nhập An Bang của nữ sĩ Hồ Xuân Hương cũng đề
cập vịnh Hạ Long. Bài thơ đầu:
片帆無急渡華封,
峭壁丹崖出水中。
水勢每隨山面轉,
山形斜靠水門通。
魚龍雜處秋煙薄,
鷗鷺齊飛日照紅。
玉洞雲房三百六,
不知誰是水晶宮。
Phiên
âm:
Phiến
hàm vô cấp độ Hoa Phong,
Tiễu
bích đan nhai xuất thuỷ trung.
Thuỷ
thế mỗi tuỳ sơn diện chuyển,
Sơn
hình tà kháo thuỷ môn thông.
Ngư
long tạp xử thu yên bạc,
Âu
lộ tề phi nhật chiếu hồng.
Ngọc
động vân phòng tam bích lục,
Bất
tri thuỳ thị Thuỷ Tinh cung.
Hoàng
Xuân Hãn dịch:
Lá
buồm thủng thỉnh vượt Hoa Phong,
Đá
dựng bờ son mọc giữa dòng.
Dòng
nước lần theo chân núi chuyển,
Mình
lèn nghiêng để lối duềnh thông.
Cá
rồng lẩn nấp hơi thu nhạt,
Âu
lộ cùng bay bóng xế hồng.
Băm
sáu phòng mây cùng động ngọc,
Đâu
nào là cái Thuỷ Tinh cung?
Hiểu
và cảm văn chương xưa là nền tảng cần thiết giúp mọi
người hiểu và cảm văn chương nay, như các bài thơ Chào
Hạ Long của Xuân Diệu, Thu Hạ Long của Lưu Trọng
Lư, Qua Hạ Long của Chế Lan Viên,
Đi thuyền câu trên
Hạ Long đêm trăng
của Gia Ninh, Đoàn thuyền đánh cá
của Huy Cận,
Hạ Long của Trần Đăng Khoa, Hạ Long
của Vương Trọng, Hạ Long nhìn mới
của Hải Như, Một
thoáng Hạ Long của Nguyễn Lãm Thắng, Hang Sửng Sốt
ở Hạ Long của Nguyễn Việt Chiến, v.v. |
Một
số môn nghệ thuật khác |
Nhắc
thơ, thiên hạ thường chẳng quên nhạc. Thi ca liền kề mà.
Hạ Long sở đắc lắm bài hát. Tạm kể: Tôi về đây nghe
sóng và
Hò biển của Nguyễn Cường, Cung đàn
Hạ Long và Giữ mãi Hạ Long xanh của Lê Nguyên Thêm,
Hòn
Gai đất mỏ mến yêu và Hạ Long của Lê Chí Phúc,
Quảng
Ninh ngày mới của Trọng Đài, Đất lành chim đậu
của Trần Tiến, Bình minh Hạ Long của Xuân Giao, Hạ
Long biển nhớ của Đỗ Hoà Long, Hạ Long những giây
phút thần tiên của Đoàn Bông, Hạ Long chiều vắng
em của Vũ Việt Hồng, Đêm trăng Hạ Long của Lê
Đăng Vệ, Chiều trên vịnh Hạ Long của Võ Tá Hân,
Cảm
xúc Hạ Long do Nguyễn Ái Nghĩa phổ thơ Hồng Hà, v.v.
Cảnh
sắc tuyệt đẹp của Hạ Long chắc chắn được giới hoạ
sĩ thích thú thể hiện thành tranh. Tranh sơn dầu Thuyền
Hạ Long do Trần Bình Lộc vẽ năm 1935 khiến khá đông
người yêu thích nghệ thuật thị giác say mê. Đến nay, dư
luận vẫn ca ngợi tranh sơn mài Vịnh Hạ Long do Nguyễn
Văn Tỵ thực hiện năm 1941. Đó là một trong ba hoạ phẩm
giúp Nguyễn Văn Tỵ (1917 - 1992) tốt nghiệp hạng ưu khoá
11 trường Mỹ thuật Đông Dương. Về sau, năm 1988, Nguyễn
Văn Tỵ tung bức tranh
Hạ Long bằng chất liệu sơn mài.
Vẽ vịnh Hạ Long, Bùi Xuân Phái (1920 - 1988) còn lưu những
ký hoạ rất chi tiết về các hải thuyền, cùng các tranh bột
màu và tranh sơn dầu với bút pháp đặc trưng vào giai đoạn
1968 - 1987. Lê Đại Chúc những năm 2005 - 2006 khua khoắng sơn
dầu nên đôi bức
Vịnh Hạ Long vàng và
Vịnh Hạ
Long đỏ. Chẳng rõ hai hoạ phẩm này có tác động gì
đến Lê Anh Vân lúc phác thảo tranh sơn mài Hạ Long vàng
và Hạ Long đỏ vào năm 2008 chăng? Với khuôn khổ mỗi
bức dài 33m, rộng 4,2m,
Hạ Long vàng và Hạ Long đỏ
của
Lê Anh Vân hiện là hai tranh sơn mài to lớn nhất thế giới,
được treo trong phòng khánh tiết thuộc Trung tâm Hội nghị
quốc gia ở Hà Nội.
Hạ
Long càng sinh động hơn khi xuất hiện trên phim nhựa lẫn
video. Các bộ phim tài liệu Nơi đầu sóng ngọn gió
và
Đất
Hạ Long do Việt Nam sản xuất đã đoạt huy chương vàng
và bạc tại Liên hoan phim quốc tế. Với Cuba, nhà làm phim
Santiago Álvarez Román (1919 - 1998) đã cùng nữ phóng viên Martas
Rojas làm bộ phim tài liệu Những con rồng Hạ Long.
Với
Pháp, phim truyện Indochine / Đông Dương do Régis Wargnier
đạo diễn, dàn diễn viên có Catherine Deneuve, Phạm Linh Đan,
Vincent Perez, Như Quỳnh, Jean Yanne, v.v., công chiếu từ năm
1992, đã khiến đông đảo khán thính giả trầm trồ khen cảnh
trời - biển - đảo Hạ Long.
Nhiếp
ảnh thì quá nhiều tác phẩm đen trắng và màu của bao tay
máy trong lẫn ngoài nước đã, đang, sẽ cho thấy Hạ Long
liên tục "thiên biến vạn hoá" quá ngoạn mục. |
Tháng
6-2003, vịnh Hạ Long được Câu lạc bộ những vịnh biển
đẹp nhất thế giới (9)
chính thức công nhận. Với Việt Nam, Câu lạc bộ kia cũng
đã công nhận vịnh Nha Trang (ở tỉnh Khánh Hoà) vào tháng
6-2003 và vịnh Lăng Cô (ở tỉnh Thừa Thiên - Huế) vào tháng
5-2009 là vịnh biển đẹp nhất thế giới.
Tháng
10-2011, sau khi dự lễ kỷ niệm 60 năm thành lập trường Đại
học Sư phạm Hà Nội, tôi được các bạn cùng hệ Đặc
biệt của khoa Ngữ Văn giúp phương tiện giao thông nhằm dạo
thăm tỉnh Quảng Ninh, chủ yếu là núi Yên Tử và vịnh Hạ
Long.
Đó
là thời gian không chỉ "đất mỏ, vùng than" mà nhiều cơ
quan, ban ngành, đoàn thể trên toàn quốc dồn sức "nước
rút" vận động mọi người trong lẫn ngoài nước bầu chọn
vịnh Hạ Long là kỳ quan thiên nhiên thế giới mới do Tổ
chức Thế Giới Mở Mới (10)
chủ trì. 18 giờ chiều thứ sáu 11-11-2011, giờ GMT, tức 2
giờ sáng thứ bảy 12-11-2011, giờ Việt Nam, kết quả sơ bộ
là vịnh Hạ Long lọt vào danh sách New7Wonders of Nature.
Kỳ
thực, Câu lạc bộ những vịnh biển đẹp nhất thế giới
và Tổ chức Thế Giới Mở Mới là những hiệp hội tư nhân.
UNESCO chẳng ủng hộ các cuộc bầu bán, bình chọn do mấy
hiệp hội kia phát động. Dẫu sao, được các hiệp hội kia
xếp hạng "đầu bảng" thì càng lợi cho vịnh Hạ Long về
nhiều phương diện, nhất là quảng cáo, tiếp thị du lịch.
Tuy nhiên, không chỉ Việt Nam mà các quốc gia liên quan nên
bình tĩnh xem cuộc bầu chọn là trò chơi; nếu chơi thì cần
chơi đẹp, khôn ngoan, đàng hoàng, trung thực và công bằng
với tinh thần fair play. Có thể vận động đội ngũ văn nghệ
sĩ, vận động viên các môn thể thao, hoa khôi lẫn hoa hậu,
sinh viên và học sinh, du khách, v.v., bầu chọn vịnh Hạ Long
thông qua Internet hoặc điện thoại di động theo quy định.
Tuy nhiên, tuyên truyền rằng "mỗi lá phiếu bầu chọn cho
vịnh Hạ Long là một lá phiếu của lòng yêu nước, của
niềm tự hào dân tộc" e quá đáng. Nói viết kiểu đó, hỏi
làm sao giải thích ổn thoả hành động thắm tình hữu nghị
là bầu chọn Hạ Long qua hệ thống tin nhắn 147 từ ngài Andrus
Ansip - Thủ tướng nước Cộng hoà Estonia - cùng mỹ nữ Nga
là Ksenia Vladimirovna Sukhinova (11)
- Hoa hậu thế giới / Miss World 2008 - và nhiều bạn bè ngoại
quốc khác? Thậm chí, xuất hiện những trường hợp cực
đoan đến mức khó chấp nhận, như tập đoàn Tuần Châu công
khai ra lệnh, nguyên văn thế này: "Trong ngày 11 tháng 11, trước
17 giờ, mỗi một cán bộ công nhân viên tập đoàn Tuần Châu
tối thiểu 100 tin nhắn trở lên để bình chọn cho vịnh Hạ
Long (tập đoàn Tuần Châu trả tiền). Ai dưới 100 tin nhắn
nghỉ việc".
Ô
hô! Hỡi Hạ Long! Chuyện lạ có thật ư?
|
(1)
- Nghĩa: Gặp gỡ Việt Nam lần thứ nhì. Bạn đọc có thể
tham khảo thêm bài
Một vòng Rencontres du Vietnam của Phanxipăng
đăng trên tạp chí Thế Giới Mới 165 (25-12-1995) & 166 (1-1-1996).
(2)
- United Nations Educational Scientific and Cultural Organization: Tổ
chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên Hiệp Quốc.
(3)
- Thế Cánh Tân còn gọi thế Pleistocen, kéo dài từ khoảng
1.806.000 tới 11.550 năm trước ngày nay. Pleistocen là tên gọi
có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp πλεῖστος (pleistos
nghĩa là "nhất, hơn cả") và καινός (kainos nghĩa
là "mới").
(4)
- Kỳ quan thế giới.
(5)
- Tập IV Đại Nam nhất thống chí (Bản dịch của Phạm
Trọng Điềm - NXB Thuận Hoá, Huế, 1992, trang 32) đã in Canh
Độc nhầm thành Cánh Độc.
(6)
- Theo một số sách do Thi Sảnh biên soạn như Văn hoá nghệ
thuật Quảng Ninh - từ một góc nhìn (Sở Văn hoá Thông
tin Quảng Ninh, 2001),
Non nước Hạ Long
(Hội Khoa học
lịch sử Quảng Ninh, 2003). Nhưng các thư tịch đó chẳng ghi
tờ Tin tức Hải Phòng số mấy, phát hành ngày nào.
(7)
- Hải Đông được
Sổ tay địa danh Việt Nam của Đinh
Xuân Vịnh (NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội, 2002) ghi nhận:
"Tên phủ ở tỉnh Quảng Yên về đời Lê, năm Minh Mạng thứ
XVII (1836) đổi làm phủ Hải Ninh gồm châu Vạn Ninh do phủ
kiêm lí và châu Tiên Yên. Thành phủ Hải Ninh đắp ở xã
Vạn Xuân năm 1861 đời Tự Đức. Năm Thành Thái thứ XVIII
(1906), đặt thành tỉnh Hải Ninh, tỉnh lị là Móng Cái." Với
dòng thơ Hải Đông phong toại tức lang yên, Hoàng Xuân
Hãn cũng cho thấy đây là tên đất khi dịch: Khói lang bặt
dấu, Hải Đông an nhàn. Thế nhưng, có người lại ngộ
nhận Hải Đông là biển Đông, chẳng hạn trong sách Thơ
văn Lê Thánh Tông (NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, 1986),
Mai Xuân Hải dịch dòng thơ nọ: Khói báo loạn ly tắt biển
Đông.
(8)
- Yển vũ tu văn: Tạm dẹp việc võ, sửa sang việc văn.
(9)
- Tiếng Pháp: Club des plus belles baies du monde. Tiếng Anh: Club
of the Most Beautiful Bays of the World / World-bays.
(10)
- Tiếng Anh: NewOpenWorld.
(11)
- Tiếng Nga: Ксения Владимировна Сухинова.
Đã
đăng Kiến Thức Ngày Nay 768 (10-12-2011)
|
|
|
Grotte
des Merveilles - có nghĩa động Các Kỳ Quan - chính là hang Đầu
Gỗ trong vịnh Hạ Long qua bưu ảnh của Pháp
|
Hạ
Long vàng. Tranh sơn dầu: Lê Đại Chúc
|
|
|
Bìa
sách Hải Long du ký (1941)
|
Hoa
hậu hoàn vũ 2008 Dayana Mendoza (Venezuela)
thích
thú thăm vịnh Hạ Long
|
|
Chuyện
lạ có thật ư?
|
|