Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng II
___

 Hiện tượng Bùi Giáng

    Sinh thá»i, Bùi Giáng bảo: "Hãy để cho tôi yên, tôi dại. Ãừng ai nói đến tôi. Và nhất là đừng có ai bàn đến thÆ¡ tôi ."  (1) Có lẽ vì tôn trá»ng nhà thÆ¡, cho nên ít ai bàn đến thÆ¡ ông (2). Ca tụng Bùi Giáng thì nhiá»u, nhÆ°ng phê bình Bùi Giáng thì ít.

     NhÆ° thÆ¡, Bùi Giáng sống tiêu dao suốt cõi mù sa bên rừng, cả Ä‘á»i lục bát. Tại sao lục bát? Lục bát bởi vì, đối vá»›i Bùi Giáng: "Lục bát Việt Nam là cõi thi ca hoằng viá»…n nhất, kỳ ảo nhất của năm châu bốn biển, ba bẩy sông hồ." (3) Ãó là lá»™ng ngôn Bùi Giáng.

     Vá» bản thân mình, Bùi Giáng tá»± há»a: "Nhe răng cÆ°á»i trong bóng tối... Không bao giá» bắt chuồn chuồn mà cứ bảo rằng mình luôn luôn bắt chuồn chuồn... Không thiết chi Ä‘á»c sách mà vẫn cặm cụi Ä‘á»c sách hoài... Chán chÆ°á»ng thi ca mà cứ làm thÆ¡ hoài... Chuốc sầu vạn đại thì bảo rằng mua vui cÅ©ng được má»™t vài trống canh." (4) Ãó là mâu thuẫn Bùi Giáng.

     Há»i vá» tiểu sá»­, Bùi Giáng trả lá»i:

  Há»i tên? Rằng biển xanh dâu
  Há»i quê? Rằng má»™ng ban đầu rất xa.
  Gá»i tên là má»™t hai ba,
  Ãếm là diệu tưởng, Ä‘o là nghi tâm.
 Ãó là vô căn Bùi Giáng.


     Trên báo Văn, số 26 tháng 8 năm 1984, Mai Thảo kể lại rằng khi há»i vá» cái lá»±c viết phi phàm của Bùi Giáng, Thanh Tâm Tuyá»n lắc đầu cÆ°á»i: "Chịu, không giải thích được. [...] Nói đến mấy ngàn bài thÆ¡ Bùi Giáng là đúng. Mà nói thÆ¡ Bùi Giáng chỉ có má»™t bài, vô tận, vô cùng là đúng hÆ¡n. Ngủ ra thÆ¡. Thở ra thÆ¡. Ãi ra thÆ¡. Ãứng ra thÆ¡. Chứ không phải nghÄ© thÆ¡, làm thÆ¡."

     Vẫn theo lá»i Mai Thảo, ông Thanh Tuệ, giám đốc nhà xuất bản An Tiêm, thuật lại: "Ảnh lang thang suốt ngày, chẳng thấy lúc nào ngồi viết hết. La cà hết nÆ¡i này đến nÆ¡i khác, uống rượu say ngất rồi vá» lầu lăn ra sàn ngủ, nhiá»u ngày bá» cả bữa ăn. Ãêm cÅ©ng không thức, chá»— nằm tối thẳm. Tôi in không kịp, nói ảnh tạm ngừng thì ảnh ngừng. Nói có máy, có giấy, nói buổi sáng, buổi chiá»u ảnh đã tá»›i ném bịch xuống cả năm bẩy trăm trang. Cứ thế Ä‘em sắp chữ thôi, đâu có thì giá» Ä‘á»c."

     Mai Thảo kể tiếp, khi làm số Văn, đặc biệt vá» Bùi Giáng: "Tôi há»i xin ông những bài thÆ¡ má»›i nhất. Ông gật. Tưởng lấy ở túi vải ra. Hoặc nói vá» lấy, hoặc nói hôm sau. Tất cả Ä‘á»u không đúng. Ông há»i mượn má»™t cây bút, xin má»™t xấp giấy, má»™t chai bia lá»›n nữa, Ä‘oạn ngồi xuống và trÆ°á»›c sá»± kinh ngạc cá»±c Ä‘iểm của chúng tôi, bắt đầu tại chá»— làm thÆ¡ [...] Lần đầu tiên tôi thấy Bùi Giáng viết, thoăn thoắt, vùn vụt, nhanh không thể tả. NhÆ° thÆ¡ không thể từ đầu, từ tim chảy xuống, xa quá, lâu quá, mà ngay từ ngá»n bút, từ đầu ngón thôi [...] Lần đó, tôi đã thấy, đã hiểu tại sao Bùi Giáng, cứ cánh bÆ°á»›m rong chÆ¡i, cứ phiêu bồng lãng du mà vẫn có ngay nghìn câu má»™t buổi."

     Vá» những cÆ¡n Ä‘iên Bùi Giáng, Phạm Xuân Ãài kể trong lá»i tá»±a tập ThÆ¡ Bùi Giáng (5): "Chỉ có thÆ¡ và những cÆ¡n Ä‘iên [...] Bây giá» (năm 1992) anh ít làm thÆ¡ lắm, còn các cÆ¡n Ä‘iên thì vẫn viếng thăm anh gần nhÆ° định kỳ. Những lúc ấy anh Ä‘i nhiá»u nÆ¡i, nhÆ°ng thÆ°á»ng xuất hiện ở vùng chợ TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng (chá»— Ãại Há»c Vạn Hạnh, là nÆ¡i ngày xÆ°a anh thÆ°á»ng trú ngụ) đứng giữa Ä‘Æ°á»ng vung tay, Ä‘iá»u khiển xe cá»™, cá»­ chỉ rất linh Ä‘á»™ng, đặc biệt đôi mắt sáng quắc bừng bừng [...] Có khi anh múa may trong má»™t lá»›p áo lòe loẹt, Ä‘á»™ng tác mạnh mẽ chính xác gần nhÆ° múa võ, miệng hò hét nhÆ° Ä‘ang nạt ná»™ vá»›i má»™t đối tượng vô hình."

     Ãó là hiện tượng Bùi Giáng, qua lá»i kể của những ngÆ°á»i thân trong giá»›i văn há»c.

*
Bùi Giáng là ai? Bùi Văn Vịnh, em của Bùi Giáng, cho biết (6): Bùi Giáng sinh ngày 17 tháng 12 năm 1926 tại làng Thanh Châu, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam.
     Thuở nhá», há»c trÆ°á»ng Bảo An tại Ãiện Bàn, Quảng Nam, trung há»c ở trÆ°á»ng Thuận Hóa, Huế. Năm 1950, đậu Tú Tài II văn chÆ°Æ¡ng ở Liên Khu V. Sau đó ra Liên Khu IV há»c tiếp đại há»c. NhÆ°ng sau khi nghe qua bài diá»…n văn khai giảng của ông viện trưởng, Bùi Giáng quay vá» Quảng Nam và bắt đầu quãng Ä‘á»i được gá»i là "MÆ°á»i lăm năm chăn dê ở núi đồi Trung Việt".
     Tháng  năm 1952, Bùi Giáng vá» Huế thi Tú Tài tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng và vào Sài gòn ghi danh Ãại Há»c Văn Khoa.
     Lần này, sau khi nhìn danh sách giáo sÆ° giảng dậy ở Văn Khoa, Bùi Giáng quyết định chấm dứt việc há»c ở trÆ°á»ng và bắt đầu viết khảo luận, sáng tác, dịch thuật và Ä‘i dạy há»c tại các trÆ°á»ng tÆ° thục.

 Từ 1957 đến 1997, Bùi Giáng có khoảng 55 tác phẩm đã in vá» thÆ¡, dịch và triết. NhÆ° lá»i Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Thanh Tuệ, thÆ¡ có đến nghìn bài. Và ná»™i trong má»™t ngày, có thể ném bịch má»™t vài trăm trang sách. Ãúng là má»™t ká»· lục có má»™t không hai.

*
     Chúng ta thá»­ tìm hiểu bản chất của ká»· lục ấy qua má»™t vài trang sách của Bùi Giáng trong Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba BÆ°á»›c Ãi Của TÆ° Tưởng, do An Tiêm xuất bản lần thứ nhất tại Sài gòn năm 1972, và tái bản tại hải ngoại.

     Có thể nói trong cuốn sách này, cái gá»i là Ä‘iên của Bùi Giáng phát hiện rõ rệt dÆ°á»›i hình thức loạn ngôn, ngá»™ chữ cao Ä‘á»™. Vá» Heidegger, Bùi Giáng viết: "Tất cả con Ä‘Æ°á»ng tÆ° tưởng của Heidegger là má»i lối nhiếp dẫn bÆ°á»›c Ä‘i vá» những vùng u kín trong cổ lục uyên nguyên." (trang 13)

     Vá» Nietzsche, ông viết: "Nietzsche không phải là đại hải đại dÆ°Æ¡ng. Nietzsche đã đón vào lòng mình má»™t dòng sông dÆ¡ bẩn. Và từ đó? Từ đó, Nietzsche biến thành má»™t loại ngÆ°á»i mạt hậu theo má»i nghÄ©a thái thậm ly kỳ. Con ngÆ°á»i mạt hậu và hÆ° vô chủ nghÄ©a, con ngÆ°á»i mạt hậu và sa mạc tinh hoa, con ngÆ°á»i mạt hậu và Mạt Hậu "Tá»­ Sinh Môn" Hoạt Tinh Thể, con ngÆ°á»i mạt hậu và Siêu Hình Há»c Lãnh Ãịa, con ngÆ°á»i mạt hậu và Ãịnh Mệnh Phối Tiết Sá»­ Lịch Tồn LÆ°u, Ãịnh Mệnh Phối Tiết Sá»­ Lịch Tồn LÆ°u và Siêu Hình Há»c theo nghÄ©a Sá»­ Lịch chân lý của Hiện Thể nhÆ° là Hiện Thể, Sá»­ Lịch chân lý của Hiện Thể và Ãịnh Mệnh Tồn LÆ°u thoái tàng Æ° mật, Tồn LÆ°u thoái tàng Æ° mật và Hằng Thể bÆ°á»›c vào vòng di vong trầm má»™t, từ di vong trầm má»™t, còn chút hậu tình ân ốc nào sẽ "trá»™t mầm" cho má»™t trận Dịch Chuyển thông hành của Ãịnh Mệnh hay không? hay là Siêu Hình Há»c vẫn mãi mãi kiên trì tồn lập trong cuá»™c đù đỡn "trệ lÆ°u Æ° ngoại" bất khả tÆ° nghì khuyết phạp từ Hoạt Tinh Thể của HÆ° Vô? ..." (trang 17)

      Và cứ nhÆ° thế, Bùi Giáng sản xuất 499 trang Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba, BÆ°á»›c Ãi Của TÆ° Tưởng.
 

     Ãiểm thích thú nhất của ngÆ°á»i Ä‘á»c trong cuốn sách này là những trích Ä‘oạn thÆ¡ Bùi Giáng, phần lá»›n là những câu thÆ¡ hay, tá»a ra những suy tÆ° sâu lắng vá» bản chất con ngÆ°á»i.
     NhÆ°ng trong 499 trang chữ ấy, ngÆ°á»i Ä‘á»c tìm thấy rất ít dòng đứng đắn và tỉnh táo bàn vá» những vấn Ä‘á» triết há»c nhÆ° hiện sinh và bản thể, tồn tại và thá»i gian, mặc dù ông rất ngưỡng má»™ Heidegger, ngÆ°á»i thầy hiện sinh được ông trích, dịch má»™t cách kỳ cục. Ví dụ nhÆ° câu này, dịch ra từ tiếng Pháp, tiếng Ãức: "NhÆ°ng mà lá»i thuyết thoại trì ngá»±, trong (khởi từ) Ãịnh Mệnh Phối Tiết mở phÆ¡i, sẽ ra sao nếu nhÆ° cái Sở Khải Khai trong Song Trùng Tịch Hạp bị Ãịnh Mệnh Phối Tiết (ruồng rẫy) bá» phó mặc cho cuá»™c thể há»™i vất vÆ¡ nhân tuần (dung thÆ°á»ng nhật lệ) của con ngÆ°á»i từ diệt chúng tá»­ chúng sinh?"
(Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba BÆ°á»›c Ãi Của TÆ° Tưởng, trang 12-13)

     Dù đặc sệt những tên tuổi triết gia, nặng ký trích dẫn thiên kinh, vạn Ä‘iển, dù có má»™t số ý trá»™i lên vá» vấn Ä‘á» Ä‘á»c sách, Ä‘á»c Nguyá»…n Du, Ä‘á»c Bùi Giáng, vá» sá»± gặp gỡ giữa những nhà tÆ° tưởng lá»›n, đả kích má»™t số nhà xuất bản không tôn trá»ng văn bản của tác giả, Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba vẫn không phải là cuốn sách bàn vá» triết há»c, hoặc Ä‘Æ°a ra má»™t hệ thống tÆ° tưởng mạch lạc; mà có thể nói đây  chỉ là cuốn phiếm luận bí hiểm, ngôn ngữ thần chú, nhại triết há»c, nhạo ngÆ°á»i Ä‘á»c. Cho nên khi Tạ Tỵ viết: "Bùi Giáng đối thoại vá»›i Nietzsche, Sophocle, Parménide, Khổng Tá»­, Lão Tá»­, Sartre, Camus..."  thì e rằng Tạ Tỵ quá lá»i. Sá»± tìm kiếm siêu hình nÆ¡i Bùi Giáng, nhÆ° chỉ dừng ở phần vá» của ngôn từ: tồn sinh, tồn lÆ°u, hằng thể, hÆ° vô, logos, ... mà không Ä‘i vào ná»™i tâm của suy tưởng. Hoặc có lẽ Bùi Giáng chỉ muốn rỡn chÆ¡i. Nếu ông có nhắc tá»›i NhÆ° Lai, Bồ Tát, Heidegger, Parménide, Platon, Socrate cÅ©ng chỉ nhÆ° ông nói đến Nam PhÆ°Æ¡ng Hoàng Hậu, DÆ°Æ¡ng Quý Phi, Marilyn Monroe, Ä‘Æ°á»i Æ°Æ¡i, chuồn chuồn, châu chấu v.v... vậy thôi, trong má»™t trạng thái "tẩu há»a nhập ma", má»™t tinh thần anarchiste toàn diện. Má»™t "ngÆ°á»i phá", để nói theo ngôn ngữ Trần Dần. "NgÆ°á»i phá" trong cái nghÄ©a tiêu cá»±c của nó, chứ không phải trong cái nghÄ©a sáng tạo, ít nhất là ở cuốn sách Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba.
 

     Phải chăng Bùi Giáng chỉ muốn "hù dá»a" ngÆ°á»i Ä‘á»c không chuyên môn? Hay ông muốn nhại, diá»…u, những hệ thống suy tưởng mà má»™t số trí thức quen dùng nhÆ° mẫu má»±c hoạt Ä‘á»™ng tinh thần? Biến chúng thành má»™t thứ charabia, ngôn ngữ vấn đáp chuồn chuồn, châu chấu, nói trẹ, nói xàm, nói bá láp và ông có khả năng sản xuất má»—i ngày vài trăm trang nhÆ° thế?

     Thái Ä‘á»™ anarchiste toàn diện này mở rá»™ng trong Ä‘á»i sống, trở thành má»™t bản năng phản kháng quẫy Ä‘á»i: Cởi quần áo giữa lá»›p há»c, tắm nÆ¡i công cá»™ng, ngủ vỉa hè, trở thành clochard (hành khất say rượu), mặc áo rằn ri lính ngụy,  để chỉ Ä‘Æ°á»ng..., tất cả những "cÆ¡n Ä‘iên" ấy của Bùi Giáng chứng minh sá»± sáng suốt của má»™t Bùi Giáng không Ä‘iên.

     Không Ä‘iên vì ông chỉ đẩy đến cùng trạng thái hiện sinh, chứng nghiệm ý thức trần trụi vá» bản thể. Cởi dần năm bẩy lá»›p quần áo chẳng qua chỉ là hình ảnh "rút gá»n hiện tượng", bóc vá» các tầng lá»›p bá» ngoài của "hiện tượng" để tìm ra bản chất trong hiện tượng luận Husserl.
     Trở thành clochard là má»™t cách thể nghiệm tá»± do và tá»± hủy.

     Trong những đệ tá»­ của hiện sinh thá»i ấy, Bùi Giáng là ngÆ°á»i Ä‘i xa nhất trong hành Ä‘á»™ng tá»± hủy và hành xác. Tá»± hủy để chứng minh: Cá nhân con ngÆ°á»i đã chán ngấy cuá»™c sống, nó có má»™t quyết định tá»± do lá»±a chá»n, và sá»± hủy hoại bản thân là sá»± lá»±a chá»n tiến gần nhất đến tá»± do tuyệt đối.
     Sau 75, ngÆ°á»i ta càng yêu Bùi Giáng hÆ¡n, vì trong má»™t xã há»™i được bị lồng vào khuôn phép, má»™t xã há»™i đã ổn định cÆ¡ chế, công chúng yêu mến những gì bất thÆ°á»ng, yêu những kẻ ngoại đạo, bất ổn.

     Bùi Giáng là ngÆ°á»i ngoại đạo duy nhất dám làm lÅ©ng Ä‘oạn môi trÆ°á»ng ổn định bằng thái Ä‘á»™ tá»± hủy. Cái Ä‘iên của Bùi Giáng là cái Ä‘iên sáng suốt trong má»™t tình thế không có cứu cánh nào khác nếu không tìm vá» bản thể của con ngÆ°á»i.
 

ThÆ¡ Bùi Giáng, hiện sinh trong Ä‘oạn trÆ°á»ng và định mệnh

     Những "dạ thÆ°a", những "tồn sinh", những "phố thị", những "cố quận", "Ä‘Æ°á»i Æ°Æ¡i", đã trở thành những cốt cách, những địa chỉ rất Bùi Giáng:

  Dạ thÆ°a phố Huế bây giá»
  Vẫn còn núi Ngá»± bên bá» sông HÆ°Æ¡ng

  Dạ thÆ°a Vỹ Dạ vá» gần
  Ãã từ xa lắm thiên thần nhá»› em

     ThÆ¡ Bùi Giáng, ngay từ thuở đầu đã rong chÆ¡i, lãng mạn, đã tinh nghịch, nhẹ nhàng, hóm hỉnh, luôn luôn là những lá»i vấn đáp lẩn thẩn vỠý nghÄ©a cuá»™c Ä‘á»i, vá» lẽ tồn sinh, vá» những chuyện phù du, dâu bể, ẩn khuất má»™t dục tình khép mở Xuân HÆ°Æ¡ng:
  Cá ở ngoài khe có ít nhiá»u
  Cồn lau cá» lách có hoang liêu
  Em vá» có há»i răng ri rứa
  Nhắm mắt Ä‘Æ°a chân có bận liá»u.
                      (Bá» trần gian)
hoặc:
  Bá» hai chân xuống má»™t vùng
  NÆ°á»›c truông là lá thu rừng xuống khe.
                      (Bá» hai chân)
     Những dòng thÆ¡ trên đây, theo nhÆ° lá»i Mai Thảo, Bùi Giáng đã làm má»™t mạch, tại chá»—, xuất bút thành thÆ¡. Huyá»n thoại Bùi Giáng, thi sÄ© bẩm sinh, poète né, trong thập niên 60-70, được xác định nhÆ° má»™t hiện tượng văn há»c Ä‘á»™c đáo. NhÆ° thể ông đã biết trÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng Ä‘i nÆ°á»›c bÆ°á»›c của thÆ¡. Có khả năng thiên bẩm vá» sá»± lang thang ngÆ¡ ngẩn của chữ trên Ä‘á»i, và chỉ cần huÆ¡ tay, bắt chúng, nhốt vào câu lục bát, nhÆ° Bình Nguyên Lá»™c "nhốt gió", là có ngay thÆ¡ Bùi Giáng:
  Má»™t hôm đếm má»™t ra ba
  Thật là lạ lắm, ấy là cái chi
 hay:
  NgÆ°á»i con gái lá»™i qua khe
  Bàn chân vá»›i nÆ°á»›c lạnh đè lên nhau
  Ná»—i niá»m tưởng lại xÆ°a sau
  Bàn chân vá»›i nÆ°á»›c cùng nhau lại đè.
                       (Lá hoa cồn)


*

  Há»i tên? Rằng biển xanh dâu
  Há»i quê? Rằng má»™ng ban đầu rất xa
  Gá»i tên là má»™t hai ba
  Ãếm là diệu tưởng, Ä‘o là nghi tâm
     Bốn câu tá»± há»a trên đây dÆ°á»ng nhÆ° đã gói trá»n bản chất thÆ¡ ca và tÆ° tưởng Bùi Giáng. Má»™t bản chất Ä‘a mang ná»—i hiện sinh hoang tưởng trong má»™t "đạo khá»" gắn bó vá»›i Ä‘oạn trÆ°á»ng tái tân thanh (chữ của Bùi Giáng) tiếp nhận Nguyá»…n Du nhÆ° má»™t thông đạo, thông thÆ°, thông mệnh văn há»c.
     Thân phận dâu bể của con ngÆ°á»i, ná»—i hoài nghi vá» số kiếp, ta từ đâu lại? Ta là ai? Những trầm luân, biến đổi làm sao Ä‘o, đếm, đặt tên được? Ãến bản thân ta, ta còn không biết, nữa là... Nếu trÆ°á»ng phái hiện sinh (Sartre) bác bá» tính chất định mệnh, thì ở Bùi Giáng, định mệnh (Kiá»u) và hiện sinh giao hưởng vá»›i nhau thành má»™t cấu trúc tÆ° tưởng má»›i, tạo nên những vần thÆ¡ đậm dấu Ãạm Tiên, hắt ra những ánh siêu thá»±c:
  Em chết bên bá» lúa
  Ãể lại bên Ä‘Æ°á»ng mòn
  Má»™t dấu chân bÆ°á»›c của
  Má»™t bàn chân bé con
  Anh qua miá»n cao nguyên
  Nhìn chân trá»i bữa ná»
  Ãêm cuồng mÆ°a khóc Ä‘iên
  Trăng cuồng khuya trốn gió
  MÆ°á»i năm sau xuống ruá»™ng
  Ãếm lại lúa bá» liá»n
  Máu trong mình mòn ruá»—ng
  XÆ°Æ¡ng trong mình rã riêng
                          (MÆ°a nguồn)
     Bùi Giáng có những câu thÆ¡ rất cao, rất tÄ©nh, rất sâu, thanh thản, gợi đến hÆ° vô trong má»™t không gian lãng mạn trữ tình, ít thấy xuất hiện trong thÆ¡ Việt.
  Buổi trÆ°a Ä‘i vào giữa lòng lá nhá»
  Tiếng kêu kia còn má»™t chút mong manh
  Dòng nức nở nhÆ° tia hồng đốm Ä‘á»
  Lạc trá»i cao kết tụ bóng không thành
              (HÆ° vô và vÄ©nh viá»…n - MÆ°a Nguồn)
     Không gian Bùi Giáng, má»™t cõi hÆ° không đầy dấu há»i, bồng bế nhau Ä‘i, năm này qua tháng khác, má»™t cõi trùng sinh, di Ä‘á»™ng luân hồi.
  Những nhịp bÆ°á»›c trên Ä‘Æ°á»ng còn dá»™i mãi
  Vang vỠđâu không vá»ng lại hồi âm
  Của réo rắt riêng má»™t lần mãi mãi
  Gió phÆ°Æ¡ng trá»i ủ má»™ng giữa hoa tâm
  Em há»i mãi tuy biết lá»i đáp lại
  Chẳng bao giá» thá»a đáng giữa Ä‘á»i câm
  Em ngó mãi những chiá»u vá» trở lại
  Mang những gì vá» trong cõi trăm năm...
                      (Chiá»u - MÆ°a Nguồn)
     Từ Nguyá»…n Du, Bùi Giáng trích tạo nên má»™t mô típ bạc mệnh hiện đại, mầu sắc siêu thá»±c, tài tá»­ và tài hoa, má»™t chất thÆ¡ giao thoa Nguyá»…n Du Bùi Giáng
  Lá»›p phiêu bồng má»c trăng ngàn
  Thành xÆ°a phố cÅ© muôn vàn phía sau
  Ãạp thanh vẽ bóng lá»™n mầu
  Góp dâng cữ gió nghiêng đầu sÆ°Æ¡ng mây
  Ngõ ban sÆ¡ hạnh ngân đài
  Cổng xô còn vá»ng Ä‘iệu tài tá»­ qua
  Xin chào giữa bÆ°á»›c chân ra
  Chết từ sÆ¡ ngá»™ mầu hoa trên ngàn
                      (Mầu hoa trên ngàn)
     NÆ¡i Bùi Giáng còn má»™t mô típ bạc mệnh, cuồng khất, tổng hợp Ä‘oạn trÆ°á»ng, tồn sinh, ngông ngôn, rất liá»u và rất loạn, mà cÅ©ng là vá»ng âm của niá»m hoang mang tuyệt đối:
  Hồng quần rất má»±c bÆ°á»›c ra
  TrÆ°á»ng quần duệ địa phong hoa lá cồn
  Phải rằng nắng quáng dập dồn?
  Hay là đèn trút linh hồn oái oăm?
  Phải là nguyệt giữa đêm rằm?
  Nguyên tiêu lãng đãng lá nằm ngẩn ngÆ¡?
  Kể từ hằng thủy ban sÆ¡?
  Kể từ sÆ¡ thủy vá» tá» vẽ trang?
  Kể từ thu tạ lên đàng?
  Rừng phong thu đã quan san nhuá»™m mầu?
  Phải rằng đó trÆ°á»›c kia sau?
  Hay là sau trÆ°á»›c còn tao ngá»™ gì?
                      (Con Ä‘Æ°á»ng ngả ba)
*

     NhÆ°ng bi kịch của Bùi Giáng là ông lập lại chính mình.
 

    Trong gần ná»­a thế ká»· làm thÆ¡, Bùi Giáng để lại hàng ngàn bài, có những câu thÆ¡ tuyệt hay, nhÆ°ng chính sá»± lập lại những khám phá ngôn ngữ buổi đầu khiến thÆ¡ ông trở thành khuôn sáo, vá» mặt từ ngữ cÅ©ng nhÆ° tÆ° tưởng. Những dạ thÆ°a, tồn sinh, trùng lai, phố thị của Bùi Giáng, tà huy của Nguyá»…n Gia Thiá»u, mù sa, trăm năm của Nguyá»…n Du... ban đầu làm xuyến xao ngÆ°á»i Ä‘á»c: Em vá» rÅ© áo mù sa, trút quần phong nhụy cho tà huy bay. NhÆ°ng vì lập lại nhiá»u lần chúng bị phá giá. Hiện tượng phá giá này có mặt ngay ở những tác phẩm đầu và chủ yếu của Bùi Giáng.

     Từ MÆ°a Nguồn, Lá Hoa Cồn, năm 62, 63 đã thấy xuất hiện tính chất Ä‘oạn trÆ°á»ng, tồn sinh nhÆ° tinh thần chính trong tÆ° tưởng Bùi Giáng: Nguyá»…n Du, Tản Ãà gặp gỡ Heidegger, Breton phóng sinh má»™t tạng chán Ä‘á»i má»›i lạ. Bài Rượu Uống trong Lá Hoa Cồn, má»™t thứ Ä‘oạn trÆ°á»ng ngông rất lãng mạn siêu thá»±c, tiêu biểu cho tính chất lang thang trong cấu trúc thÆ¡ Bùi Giáng:

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là trăm năm gục hai bá» tá»­ sinh
  Ãá»™ng há» hững chúa Ä‘iêu linh
  Em làm Hoàng Hậu má»c tình cá» phÆ¡i
  Nhà ma cá»­a quá»· Ä‘i Ä‘á»i
  Chìm hÆ¡i thở đục trong lá»i sÆ°Æ¡ng xanh
  Càn khôn xiêm má»ng che mành
  Vá» trong thiên hạ em thành thiên thân.

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là thiên cổ lụy còn trÆ¡ bên mình
  Tài hoa tiếng vá»ng Ä‘iêu linh
  Phạm Ãan Phượng chết theo Quỳnh NhÆ° sao.
  ThÆ°a em từ bữa nghiêng chào
  Chá»›m trang đầu chợt sóng trào trÆ°á»ng giang
  Em Ä‘i rắc lá trên đàng
  Cá» xanh rì má»c suốt càn khôn kia
  Mùa xuân mÆ°a rÆ°á»›i má»™ng lìa
  Vá» trong nắng hạ mép bìa sai bâu

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa lên bá» Ä‘uổi ma
  Chạy quang cồn cụm lá già
  Rách nhÆ° bÆ°Æ¡m suốt ruá»™ng sa mạc đồng
  Càn khôn gió đổ chất chồng
  Rú nhÆ° beo rống nhÆ° hùm đổi hang
  Trên rừng dÆ°á»›i lÅ©ng tan hoang
  Vẫn sừng sững bóng chắn ngang quá»· sầu

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa trăng má» há»i ma
  Há»—n mang vá» giữa hiên nhà
  Bây giá» cố quận tên là chiêm bao
  Nhìn nhau trong lÅ©y ngoài hào
  Lá»i phôi dá»±ng má»™t Ä‘iệu chào dị sai
  Trên đầu thế ká»· chia hai
  Nguồn man mác lạnh tìm ai bây giá»

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là thiên thu lại còn trÆ¡ hận trÆ°á»ng
  Chung cầm dâu biển khôn lÆ°á»ng
  Chân trá»i má»™ng lý con Ä‘Æ°á»ng chia ba
  Nam đình doanh trại dàn qua
  Trống chầu trùng ngá»™ thÆ°a là không mong
  Hoạt tồn phát tiết sầu Ä‘ong
  Tràng giang thế ká»· xô dòng xuống lên

     Bài thÆ¡ gồm năm nhịp nối tiếp nhau bằng Ä‘iệp khúc ThÆ°a em rượu uống bây giá». Mở đầu ThÆ°a em rượu uống bây giá», Ä‘iệp khúc mấu chốt, mở cá»­a dẫn đến câu thÆ¡ thứ nhì: Là trăm năm gục hai bá» tá»­ sinh. Cả hai nằm trong cấu trúc song song, tổng hợp quan niệm ngông, Ä‘oạn trÆ°á»ng và hiện sinh của toàn bài. Câu ba, câu bốn: Ãá»™ng há» hững chúa Ä‘iêu linh, Em làm Hoàng Hậu má»c tình cá» phÆ¡i, đệm thêm chất lẳng lÆ¡ dục tính, nhÆ°ng đã loãng Ä‘i vì loại hình này được Bùi Giáng dùng nhiá»u. Rồi Chìm hÆ¡i thở đục trong lá»i sÆ°Æ¡ng xanh, má»™t câu rất hay bị đặt bên má»™t câu lãng xẹt: Nhà ma cá»­a quá»· Ä‘i Ä‘á»i.
     Nếu chúng ta Ä‘á»c đến nhịp thÆ¡ thứ nhì:
  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là thiên cổ lụy còn trÆ¡ bên mình
cÅ©ng vẫn thấy nguyên những nhược Ä‘iểm nhÆ° nhịp thÆ¡ đầu, tức là trong phần thÆ¡ đệm có những vá»™i vàng, dá»… dãi, ghép chữ, ghép ý rất sáo: Tài hoa tiếng vá»ng Ä‘iêu linh, Phạm Ãan Phượng chết theo Quỳnh NhÆ° sao.

     Ở những nhịp sau, thì ngay chính Ä‘iệp khúc mấu chốt:

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa lên bá» Ä‘uổi ma

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa trăng má» há»i ma

  ThÆ°a em rượu uống bây giá»
  Là thiên thu lại còn trÆ¡ hận trÆ°á»ng

đã có sự lập lại chính mình, như thể nhà thơ tiện tay bắt được chữ nào vội bỠngay vào lục bát, không màng nhìn lại những câu thơ đầu nữa.

*

     Tất nhiên láy là má»™t quy Æ°á»›c rất thÆ°á»ng trong thi ca. NhÆ°ng láy chỉ làm tăng giá trị thÆ¡ khi nó Ä‘Æ°a đến những dồn dập hoặc trong cảm xúc, hoặc trong nhịp Ä‘iệu, hoặc trong sinh Ä‘á»™ng... Tức là láy phải Ä‘Æ°a tá»›i má»™t trạng thái căng thẳng, tá»›i má»™t vận tốc khác trong tiến trình âm và ý.
     Ví dụ:

  Này chồng, này vợ, này cha
  Này là em ruá»™t, này là em dâu
là một trong những cách láy của Nguyễn Du, vừa tăng vận tốc miêu tả, vừa gia tốc sức ép của hiện thực, rành rành, chính xác, chỉ mặt, chỉ tên.
     Hoặc:
  Làm cho cho mệt cho mê
  Làm cho Ä‘au Ä‘á»›n ê chá» cho coi
     Láy ở đây lÅ©y thừa mật Ä‘á»™ ác liệt của Tú Bà.
     Hoặc:
  Buồn trông cá»­a bể chiá»u hôm
  Thuyá»n ai thấp thoáng cánh buồm xa xa
  Buồn trông ngá»n nÆ°á»›c má»›i sa
  Hoa trôi man mác biết là vỠđâu
     Má»—i lần láy này là má»™t lần Nguyá»…n Du chuyển cảnh, chuyển tình.

     Sá»± láy lại, nÆ¡i Bùi Giáng, rất thÆ°á»ng khi chỉ là láy dập dình tại chá»—, láy lÆ°á»i, thấy hợp vần, tiện thể thì láy. Láy hồ đồ ít khi mang tá»›i trạng thái má»›i, cảm xúc má»›i, hoặc má»™t sức ép gia tăng, mà chỉ cho ta má»™t cảm tưởng dằng dai, lai tạp:

  Hãy mang tôi tá»›i giữa Ä‘á»i
  Giết tôi chết giữa cõi Ä‘á»i mốc meo
  Hãy mang tôi tá»›i nắng chiá»u
  Giết tôi chết giữa má»™t chiá»u khe mÆ°Æ¡ng
  Hãy mang tôi tá»›i dặm trÆ°á»ng
  Giết tôi chết giữa con Ä‘Æ°á»ng bÆ¡ vÆ¡
  Hãy mang tôi tá»›i bất ngá»
  Giết tôi ngẫu nhÄ© trong giá» ngẫu nhiên
  Hãy mang tôi tá»›i diện tiá»n
  Giết tôi chết giữa ngÆ°á»i thuyá»n quyên kia
                  (Sa mạc trÆ°á»ng ca, Cầu Nguyện Ca)


*

     Jacques Brel, năm 1966, khi tuyên bố ngừng hát ở tá»™t đỉnh danh vá»ng, trả lá»i câu há»i: "Tại sao ông ngừng hát lúc này?" Brel bảo: "Tôi ngừng vì muốn giữ lòng ngay thẳng vá»›i thính giả và vá»›i chính mình. Bởi vì khi ngÆ°á»i nghệ sÄ© nhÆ° tôi, đã nắm vững được tất cả những yếu tố kỹ thuật làm lay Ä‘á»™ng lòng ngÆ°á»i, thì ngÆ°á»i đó sẽ có khuynh hÆ°á»›ng ăn gian (tricher), phong tá»a ngÆ°á»i nghe bằng tất cả những ká»· sảo của mình, và khi tôi biết mình sắp Ä‘i đến chá»— bÆ°á»›c vào ká»· sảo , tôi ngừng." Tất nhiên, Brel chỉ ngừng hát hai năm và năm 68, khi ông trở lại vá»›i âm nhạc, đã vá»›i má»™t tinh thần khác, hẳn Brel biết mình đã Ä‘oạn tuyệt được vá»›i ý định dùng ká»· sảo để thu phục lòng ngÆ°á»i. Và Brel ở lại vá»›i âm nhạc thêm sáu năm nữa.
     Ở Bùi Giáng hình nhÆ° không có sá»± tá»± giá»›i ấy. Cho nên biết bao lần ngÆ°á»i Ä‘á»c tiếc, giá Bùi Giáng đừng ham chÆ¡i, chịu khó dừng lại ở chá»— đáng dừng để những câu thÆ¡ sáng giá nhÆ°:

  Bụi thu má» ai phủi vá»›i hai tay
hoặc:
  Em vá» mấy thế ká»· sau
  Nhìn trăng có thấy nguyên màu ấy không
  Ta Ä‘i còn giữ đôi giòng
  Lá rÆ¡i có dá»™i ở trong sÆ°Æ¡ng mù
khá»i bị lá»t vào khu rừng hoang, ôm đồm những lá»i thÆ¡ vá»™i vàng, má»c lên nhÆ° cá» dại.

*

     Ãm ảnh Ä‘oạn trÆ°á»ng, tÆ° tưởng và ngôn ngữ Nguyá»…n Du theo Ä‘uổi Bùi Giáng suốt Ä‘á»i. Những tập thÆ¡ má»›i nhất, in ở hải ngoại những năm gần đây càng lá»™ rõ. Trong những cuốn ThÆ¡ Bùi Giáng (sÄ‘d), Bùi Giáng 94 (in tại California năm 95),  và má»™t phần tập Chá»›p Biển (sÄ‘d), Bùi Giáng tìm vá» ngÆ°á»i thầy Nguyá»…n Du nhÆ° má»™t cứu cánh. Hầu nhÆ° má»—i bài thÆ¡ của ông Ä‘á»u có ít nhất má»™t chữ hoặc má»™t câu của Nguyá»…n Du. Và cấu trúc toàn bài thÆ°á»ng dá»±a vào ý má»™t câu Kiá»u:

  Rằng xÆ°a ký ức đàn bà
  Tên là phụ nữ, tuổi là dấn thân.
  .....
  TrÆ°á»›c đèn má»™t tập mở ra
  .....
  Biển dâu lục địa cõi miá»n
  .....
  Cảo thÆ¡m lần giở gió giăng dậy thì
     Ãm ảnh "mù sa", ám ảnh "chỉn e", ám ảnh "vân mòng", "mai sau", "trăm năm", "ngẫu nhÄ©", "phong tình", "cổ lục", "dặm vá»", "tá»­ sinh"... trở thành lá»›p da thứ nhì của Bùi Giáng:
  Rừng phong thu đã nhuốm màu
  Quan san ngần ấy tÆ° trào ngần kia
  .....
  Chốn nào má»™ng mị chiêm bao
  Chốn này tỉnh táo tiêu tao vân mồng
     Từ cảnh sang tình, từ mÆ¡ sang thá»±c, ám ảnh ngôn ngữ trở thành ám ảnh tÆ° tưởng. Bùi Giáng đã cạn dần hồn mình và sống hồn Nguyá»…n Du trong Ä‘oạn cuối Ä‘á»i:
  Em Ä‘i từ tỉnh má»™ng đầu
  Má»™t mình anh ở mang sầu trăm năm

  Em từ vô tận xa xăm
  Trùng lai chất vấn: Từ trăm năm nào?

     Những câu há»i mà Bùi Giáng trải suốt Ä‘á»i thÆ¡, thắc mắc, tìm kiếm, đặt nghi vấn vá» cõi Ä‘i, cõi ở, cõi có, cõi không, biết đâu hôm nay Bùi Giáng chẳng đã tìm được Nguyá»…n Du ở má»™t cõi trùng lai nào đó, và ông Ä‘ang chất vấn ngÆ°á»i thầy vá» ná»—i Ä‘oạn trÆ°á»ng ấy, từ trăm năm nào?
Tháng 10/1998
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) trích theo Thanh Tâm Tuyá»n, Bùi Giáng, Hồn ThÆ¡ Bị Vây Khổn, Văn, số đặc biệt Bùi Giáng, tháng 5 năm 1973.
(2) Trừ má»™t số bài nhÆ° bài của Tạ Tỵ, trong cuốn MÆ°á»i Khuôn Mặt Văn Nghệ Hôm Nay, in năm 1972, tại Sài gòn, tái bản ở Hoa Kỳ và các bài viết của Thanh Tâm Tuyá»n, Cao Huy Khanh, Trần Hữu CÆ°, Nam Chữ, Tuệ Sỹ, Trần Tuấn Kiệt và Thục KhÆ°u trên báo Văn, số đặc biệt Bùi Giáng, tháng 5 năm 1973 tại Sài gòn.
(3) trích theo Thanh Tâm Tuyá»n, s Ä‘ d.
(4) trích theo Thanh Tâm Tuyá»n, s Ä‘ d.
(5) nhà xuất bản Thế Kỷ in năm 1994 tại Hoa Kỳ.
(6) trong cuốn Chớp Biển, thơ Bùi Giáng in tại Canada năm 1996.

© 1995-2001 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]