Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng II
___

 Albert Camus (1913-1960)

    Albert Camus sinh tại Mondovi, thuá»™c vùng Constantinois, miá»n đông Algérie, ngày 7 tháng 11 năm 1913 và mất ở Villeblevin, gần Montereau, phía đông nam Paris, trong má»™t tai nạn xe hÆ¡i ngày 4 tháng 1 năm 1960. Xuất thân trong má»™t gia đình nghèo, há»c triết song phải bá» dở vì bệnh lao. Bệnh tật và nghèo đói là hai yếu tố tác thành cái mà sau này Camus gá»i là phi lý và tạo nên má»™t Æ°á»›c muốn gần nhÆ° vô vá»ng để sống còn, đó là ná»n móng cÆ¡ bản trong Camus con ngÆ°á»i và tác phẩm.

      Bắt đầu viết báo và gia nhập đảng Cá»™ng Sản từ năm 1934 đến 1937. Tại Alger, Camus xây dá»±ng nhóm Théâtre du travail (Kịch Lao Ãá»™ng), Ä‘iá»u khiển má»™t nhà văn hóa và cho in hai tập tiểu luận đầu tiên: L'envers et l'endroit (Bá» Trái Và Bá» Mặt), 1937 và Noces (Giao Cảm), 1938. Giữa những năm 38 và 40, hoạt Ä‘á»™ng của Camus trong tá» Alger Républicain  rồi Soir Républicain  tố cáo những bất hạnh của ngÆ°á»i Hồi giáo, đã buá»™c ông phải rá»i bá» Algérie vì bị chính quyá»n thuá»™c địa trù ếm, không kiếm được việc làm.

      Trong đại chiến thứ hai, tại Pháp, Camus làm việc cho Combat (Ãấu Tranh) ngay khi tá» báo còn trong thá»i kỳ bí mật. Sau khi nÆ°á»›c Pháp được giải phóng, Camus trở thành chủ bút tá» Combat, má»™t diá»…n đàn quan trá»ng trong lịch sá»­ báo chí Pháp.

      Năm 1942, cho in tập Le mythe de Sisyphe (Huyá»n Thoại Sisyphe) và cuốn tiểu thuyết đầu tiên L'étranger (NgÆ°á»i Xa Lạ), hai tác phẩm chủ yếu của Camus. Tiếp theo là hai kịch bản Le malentendu (Ngá»™ Nhận) 1944 và Caligula 1945.

      Năm 1945, khi ngÆ°á»i dân thành phố Sétif ở Algérie nổi dậy và bị đàn áp đẫm máu, Camus đã tìm má»i cách đánh Ä‘á»™ng lÆ°Æ¡ng tâm ngÆ°á»i Pháp ná»™i địa. NhÆ°ng vô hiệu.

      Năm 1937, tiểu thuyết La peste (Dịch Hạch) ra Ä‘á»i, tạo được tiếng vang lá»›n. Rồi sá»± xuất hiện của tập tiểu luận L'homme révolté (NgÆ°á»i Nổi Loạn) năm 1951, dẫn đến các cuá»™c bút chiến sôi nổi và sá»± Ä‘oạn tuyệt giữa Jean Paul Sartre và Albert Camus. Sartre trách Camus, trong cách phê bình đã lẫn lá»™n Nazi và Staline, trong khi Camus chỉ muốn xác lập má»™t thứ đạo đức quần chúng hÆ°á»›ng vá» tình nhân loại, trá»±c diện vá»›i tá»™i ác, má»™t cách nối dài Dịch Hạch. 1956 xuất hiện La chute (Sa Ãá»a), tác phẩm quan trá»ng cuối cùng của Camus.
 
 

      Giải thưởng Nobel 1957 trao cho toàn bá»™ sá»± nghiệp văn há»c của Albert Camus. Kết hợp hài hòa giữa ba yếu tố: Con ngÆ°á»i, hành Ä‘á»™ng và tác phẩm, Camus tạo ra má»™t toàn bá»™ chữ nghÄ©a hÆ°á»›ng vá» thân phận con ngÆ°á»i, khởi Ä‘i từ phi lý, dẫn đến nổi loạn và tá»± do.

Albert Camus và ngÆ°á»i phi lý
     "Je fus placé à mi-distance de la misère et du soleil". Tôi đã được đặt giữa khốn cùng và mặt trá»i. Tôi sinh ra giữa ánh dÆ°Æ¡ng và cùng khốn. Albert Camus viết nhÆ° thế trong tập tiểu luận đầu tay L'envers et l'endroit (Bá» Trái Và Bá» Mặt) xuất hiện năm 1937 tại Alger. Khốn cùng và mặt trá»i, là hai diện sắc của Algérie Châu Phi, quê hÆ°Æ¡ng Albert Camus, nhà văn nhân bản nhất của Pháp trong thế ká»· XX.

     Ngay từ những trÆ°á»›c tác đầu tiên, khi còn rất trẻ, Camus đã nhìn ná»—i Ä‘au Alger nhÆ° má»™t vết thÆ°Æ¡ng mở ngá» vá» phía trá»i (Alger ... s'ouvre dans le ciel comme une bouche ou une blessure). Noces là má»™t tập tùy bút tình ca viết cho quê hÆ°Æ¡ng Algérie, quê hÆ°Æ¡ng của màu da, của nghèo đói, dậy mùi khổ ngải(1) đắng cay, rạng ánh mặt trá»i và thẳm sâu biển cả. Noces là má»™t tụng ca tình đất và tình ngÆ°á»i. Noces hôn phối những địa danh Tipasa, Djémila, Oran, Alger vá»›i sa mạc, vá»›i những khổ Ä‘au và nô lệ, vá»›i niá»m hoan lạc vô bá» trong tình yêu và sá»± xác tín vá» cái chết vô vá»ng rút ra từ kinh nghiệm má»™t "nghá» làm ngÆ°á»i" (métier d'homme).

     Sau này, Camus giải thích cách phân phối tác phẩm của mình:

 "TrÆ°á»›c hết, tôi muốn diá»…n tả sá»± phủ định dÆ°á»›i ba hình thức: bằng tiểu thuyết vá»›i NgÆ°á»i Xa Lạ, bi kịch vá»›i Caligula và Ngá»™ Nhận, và tÆ° tưởng vá»›i Huyá»n Thoại Sisyphe.
 Tôi tiên liệu khía cạnh tích cá»±c, cÅ©ng dÆ°á»›i ba hình thức: tiểu thuyết vá»›i Dịch Hạch, bi kịch vá»›i L'état de siège (Tình Trạng Giá»›i Nghiêm) và Les justes (Những Kẻ Chính Trá»±c) và tÆ° tưởng vá»›i L'homme révolté (NgÆ°á»i Nổi Loạn). Tôi còn ức Ä‘oán má»™t từng lá»›p thứ ba chung quanh chủ Ä‘á» tình yêu."  NhÆ°ng chủ Ä‘á» cuối cùng chÆ°a kịp viết xong, Camus mất.
     Cùng trong phong trào hiện sinh, Albert Camus vừa gần, vừa xa Jean Paul Sartre ngay từ những năm 30. Từ lý thuyết hiện sinh -được định vị nhÆ° sá»± Ä‘i tìm bản thể của con ngÆ°á»i- Albert Camus giữ lại những hÆ°á»›ng chính, đặc biệt là:
- Nhân bản: Chủ nghÄ©a hiện sinh nhÆ° má»™t chủ nghÄ©a nhân bản (Sartre). Nhân bản đã nằm trong bản chất Camus con ngÆ°á»i, đã chi phối cái viết của Camus từ những tác phẩm đầu tiên nghiêng mình xuống Alger Ä‘au khổ, đã định hÆ°á»›ng những hành Ä‘á»™ng chính trị của Camus, chống lại tá»™i ác đến từ má»i phía (chính quyá»n thá»±c dân, Ãức Quốc Xã, Staline, ...)

- Phi lý nhÆ° má»™t cốt lõi của phận ngÆ°á»i. ÃÆ°a ra mẫu hình ngÆ°á»i phi lý, nhân vật Meursault trong L'étranger.

- Dấn thân: Chỉ có hành Ä‘á»™ng và qua hành Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i má»›i thật sá»± tá»± do, má»›i tạo được bản chất của mình.

     Có thể nói Albert Camus và Simone de Beauvoir là hai nhánh lạc quan của hiện sinh, tin rằng con ngÆ°á»i có thể có hạnh phúc trong cuá»™c Ä‘á»i phi lý.

*

     Hai tác phẩm lá»›n đầu tiên của Camus xuất hiện năm 42 là má»™t cặp bài trùng: Huyá»n Thoại Sisyphe và NgÆ°á»i Xa Lạ. Huyá»n Thoại Sisyphe phân tích phi lý dÆ°á»›i dạng triết lý, và tiểu thuyết NgÆ°á»i Xa Lạ Ä‘Æ°a ra hình ảnh cụ thể của ngÆ°á»i phi lý. Chính xác hÆ¡n Huyá»n Thoại Sisyphe là tập hiện tượng luận mổ xẻ hai vấn Ä‘á»: phi lý và tá»± tá»­, tìm mối tÆ°Æ¡ng quan giữa hai hiện tượng này. Hai nhân vật Sisyphe và Meursault là chứng từ cho tính chất phi lý trong thân phận con ngÆ°á»i.

     Mở đầu Huyá»n Thoại Sisyphe, Camus nói ngay:

 "Chỉ có má»™t vấn Ä‘á» triết lý thá»±c sá»± nghiêm chỉnh, đó là tá»± tá»­. Xét xem Ä‘á»i đáng sống hay không đáng sống, là trả lá»i cho câu há»i cÆ¡ bản của triết há»c." (trang 17, Folio Essais, 1998). Và tác giả đã trả lá»i câu há»i này bằng biện chứng phân tâm đối tượng.
     Sisyphe là má»™t nhân vật huyá»n thoại Hy Lạp, được Homère coi nhÆ° kẻ minh mẫn nhất và cẩn trá»ng nhất trong bá»n nhân sinh. NhÆ°ng lại có những ý kiến khác rất tiêu cá»±c vá» Sisyphe. Và đó là lý do khiến các vị thần thánh đã đầy Ä‘á»a Sisyphe xuống địa ngục, bắt phải triá»n miên lấy hết sức bình sinh lăn má»™t hòn đá lá»›n từ chân núi lên trên đỉnh núi, nhìn nó rÆ¡i xuống. Rồi lại từ từ xuống núi, và cố gắng lăn nó trở lên đỉnh...
     Sisyphe là biểu tượng của ngÆ°á»i phi lý: Hình ảnh Sisyphe không xa vá»›i hình ảnh má»™t ngÆ°á»i thợ: suốt ngày làm má»™t việc, suốt Ä‘á»i làm má»™t việc, hoàn tất rồi, lại quay trở lại bắt đầu má»™t việc khác cÅ©ng y nhÆ° trÆ°á»›c. Thân phận con ngÆ°á»i nào cÅ©ng có má»™t chút Sisyphe ở trong: sáng vác ô Ä‘i, tối vác ô vá». Ãiá»u đáng chú ý nhất là lúc Sisyphe xuống núi, ý thức được những cố gắng mình vừa hoàn thành, ý thức được tính phi lý của Ä‘á»i mình mà còn có can đảm bắt đầu lại: Lúc đó Sisyphe lá»›n lao hÆ¡n định mệnh và ngoan cÆ°á»ng hÆ¡n đá tảng: Ãó là giá trị, đó là hạnh phúc của con ngÆ°á»i. Camus kết luận: "Sá»± tranh đấu để đạt tá»›i những đỉnh đủ để lấp đầy trái tim con ngÆ°á»i. Phải mÆ°á»ng tượng là Sisyphe sung sÆ°á»›ng." (trang 168)

     Tất cả biện chứng trong huyá»n thoại Sisyphe xoay quanh vấn Ä‘á»: Ãá»i phi lý, vậy có đáng sống không? Và kết luận lô-gích nhất trong sá»± khám phá tính chất phi lý phổ quát của cuá»™c Ä‘á»i, là tá»± tá»­. Tại sao Sisyphe không tá»± tá»­ để chấm dứt thân phận nghiệt ngã của mình? Camus từ chối lô-gích tá»± tá»­. Bởi cuá»™c Ä‘á»i dù phi lý, dù vô nghÄ©a, không có nghÄ©a là Ä‘á»i không đáng sống. Ngược lại, trong cái vô nghÄ©a ấy, con ngÆ°á»i tồn tại, Sisyphe chấp nhận tính vô nghÄ©a của cuá»™c Ä‘á»i và tìm thấy hạnh phúc trong thân phận phi lý.

*

     Trong tiểu thuyết NgÆ°á»i Xa Lạ, nhân vật Meursault trở thành ngÆ°á»i phi lý bằng xÆ°Æ¡ng bằng thịt, thoát khá»i huyá»n thoại.
     Meursault bắt đầu câu chuyện của mình bằng câu:

 "Hôm nay mẹ chết. Hay có thể là hôm qua. Tôi không biết." (trang 9, Folio, 1975)
     Trong suốt hành trình tiểu thuyết, Meursault luôn luôn lập Ä‘i lập lại ý tưởng: Tôi không biết (je ne sais pas). Không có gì hết (rien). Sao cÅ©ng được (ça m'est égal). Thì cÅ©ng thế thôi (ça revient au même): Bất khả tri là bá»™ mặt thứ nhất của hiện sinh con ngÆ°á»i.

     Mẹ chết tại nhà dưỡng lão. Meursault đến thăm mẹ ở nhà xác. NgÆ°á»i gác cá»­a Ä‘á» nghị mở quan tài cho anh xem mặt mẹ. Meursault từ chối. Há»i tại sao? Trả lá»i không biết.
     Lang thang trên bá» biển vá»›i bạn. Rồi đánh lá»™n. Rồi giết ngÆ°á»i. Ra tòa, ngÆ°á»i ta há»i: tại sao giết ngÆ°á»i? Meursault trả lá»i: Không biết. Rồi bá»—ng buá»™t miệng: Tại trá»i nắng (à cause du soleil). Cả tòa cÆ°á»i ầm lên.
     Meursault không hiểu tại sao ngÆ°á»i ta cÆ°á»i. Tất cả bi kịch của Meursault xoay quanh hai vấn Ä‘á»: Tính chất phi lý và bất khả tri trong thân phận con ngÆ°á»i.

     Bất khả tri -Meursault không biết, không hiểu- Meursault là nguồn cá»™i của sá»± "xa lạ" nÆ¡i con ngÆ°á»i đối chất vá»›i những biện luận, biện chứng của ý thức hệ chính trị, đạo đức hay tôn giáo, luôn luôn có tính cách giác ngá»™ giáo Ä‘iá»u, làm chủ tình thế, làm chủ cái biết, muốn dạy bảo và giáo dục con ngÆ°á»i.
     Meursault biểu trÆ°ng cho "cái không biết" của con ngÆ°á»i vá» ngÆ°á»i khác vá» chính mình. Cái "xa lạ" giữa mình vá»›i ngÆ°á»i khác, cái xa lạ giữa mình và chính mình. Và đó là ná»—i Ä‘Æ¡n côi bi thảm nhất của con ngÆ°á»i: Sá»± xa lạ đối vá»›i chính mình.

       DÆ°á»›i ánh nắng chói chang của Alger, trong lúc lang thang trên bá» biển, sau khi đánh lá»™n, nếu trá»i không nắng quá. Xin nhấn mạnh: nếu trá»i không nắng quá, Meursault có lẽ đã không phải bÆ°á»›c dấn lên má»™t bÆ°á»›c để tránh ánh mặt trá»i chói chang rá»i vào mắt. Chính cái bÆ°á»›c dấn thêm đó đã làm cho gã Ả-Rập -vừa đánh lá»™n vá»›i bá»n Meursault lúc trÆ°á»›c- giật mình, rút dao găm ra để phòng thủ và Ä‘Æ°a Meursault đến hành Ä‘á»™ng giết ngÆ°á»i -cÅ©ng để tá»± vệ-.

     NhÆ°ng cái nắng quái ác đó không nằm trong má»™t lô-gích chấp nhận được của quan tòa, mặc dù: tính chất bất kỳ, phi lý là Ä‘iá»u kiện thứ nhất của nhân sinh. Trừ mặt trá»i, Meursault không biết tại sao mình giết ngÆ°á»i. TrÆ°á»›c tòa Meursault hoàn toàn ở trong sÆ°Æ¡ng mù nhÆ° nghe ngÆ°á»i ta nói vá» má»™t ngÆ°á»i khác: Quan tòa, thẩm phán, công tố, nhân chứng, luật sÆ° ... gỡ tá»™i hay buá»™c tá»™i, má»—i ngÆ°á»i tạo ra má»™t luận chứng hùng hồn, dá»±ng lên những thoại xa lạ, hoàn toàn không dính dáng gì đến Meursault. Há» tạo nên má»™t thế giá»›i "xa lạ" của những con ngÆ°á»i không thá»±c biết vá» nhau. Má»™t thế giá»›i bất khả tri. Bất khả tri nằm trong thân phận con ngÆ°á»i.

     Mounier, khi phê bình Camus Ä‘Æ°a ra nhận xét: "Con ngÆ°á»i phi lý không phải là con ngÆ°á»i được giải phóng mà là con ngÆ°á»i bị vây khổn không có ngày mai." Thật vậy. Con ngÆ°á»i phi lý không thể giải thích, bởi má»i giải thích Ä‘á»u vô ích, Ä‘á»u là đối thoại vá»›i bức tÆ°á»ng. Chỉ còn lại hai giải pháp, hoặc là làm loạn, hoặc chấp nhận phi lý. Bị kết án tá»­ hình. Thoạt tiên, đối diện vá»›i viên linh mục tÆ° tế (aumônier), Meursault nổi loạn, chống đối, gào thét sá»± vô tá»™i của mình. Chống đối tính chất phi lý của thân phận. NhÆ°ng rồi Meursault chấp nhận phi lý và cuối cùng, trÆ°á»›c khi bị xá»­, "anh cảm thấy mình hạnh phúc và mong Æ°á»›c có nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘i xem cuá»™c hành hình và đón nhận anh vá»›i những lá»i hò hét căm thù." (trang 187)

     NgÆ°á»i Xa Lạ là má»™t trong những cuốn tiểu thuyết chủ yếu của Pháp trong thế ká»· XX. Tính chất bí mật, văn phong lạ, cách đặt vấn Ä‘á» thân phận con ngÆ°á»i lồng trong hai nét chính phi lý và bất khả tri, mở cá»­a cho nhiá»u ngòi bút khác đến sau. NgÆ°á»i xa lạ nhÆ° má»™t bi kịch kín của con ngÆ°á»i muốn khám phá bản thân mình trong má»™t mê cung, không lối thoát, và cho đến phút chót, ngÆ°á»i ấy vẫn "xa lạ" vá»›i chính mình.

*

     Trong Dịch Hạch (La peste) thủ phạm của phi lý là vi trùng bệnh dịch. Oran, thành phố Algérie bên bá» Ãịa Trung Hải, thành phố bị bệnh dịch hạch, Oran đóng cá»­a trao thân cho dịch hạch, cắt đứt vá»›i thế giá»›i bên ngoài và ném dân mình chồng chất lên nhau mà chết, ngÆ°á»i nỠđè lên ngÆ°á»i kia, trong cô Ä‘Æ¡n, không lối thoát.
     Vi trùng dịch hạch ẩn dụ thá»±c tại lịch sá»­: Ãại chiến thứ hai vá»›i vi-rút Nazi tàn phá, tiêu diệt con ngÆ°á»i. Dịch hạch chao đảo giữa hai thá»±c tại: bệnh dịch thể xác và bệnh dịch tâm hồn, trở thành má»™t mẫu má»±c vá» sá»± tàn phá nhân sinh, tá»± tâm thế của nhân sinh; chúng cầm chân con ngÆ°á»Ã¬ trong má»™t tÆ° thế bấp bênh giá»›i hạn giữa sống và chết.
     Tuy Rieux là ngÆ°á»i "anh hùng" đứng lên chống dịch hạch, nhÆ°ng Camus từ chối má»i lý tưởng có tính chất lãng mạn cổ Ä‘iển thánh giáo; ông tin vào hiện hữu, tin vào má»—i giây phút hiện tại của Ä‘á»i sống. Tranh đấu chống dịch hạch, bác sÄ© Rieux không ở trong khái niệm "anh hùng" kiểu Malraux, Rieux nhận trách nhiệm của mình nhÆ° má»™t kẻ hành nghá», vì nghá», nghá» thuốc và nghá» làm ngÆ°á»i.

     Rieux trả lá»i cha Paneloux:

 "Cứu rá»—i nhân sinh là má»™t chữ quá lá»›n đối vá»›i tôi. Tôi không nhìn xa nhÆ° thế. Tôi chỉ chú ý đến sức khá»e. Sức khá»e con ngÆ°á»i trÆ°á»›c tiên." (trang 198, Folio 1980)
     Bởi sức khá»e là hiện sinh, là Ä‘á»i sống, là Ä‘ang sống, là vấn Ä‘á» của con ngÆ°á»i. Cứu rá»—i là lý tưởng, là hy vá»ng, là kiếp sau, là vấn Ä‘á» của Thượng Ãế. NgÆ°á»i thầy thuốc không hy vá»ng vào sá»± sống ra ngoài sá»± sống nhÆ° ngÆ°á»i thầy tu. Sáng suốt, Rieux biết rõ: Cái chết đối vá»›i con ngÆ°á»i chỉ là án treo. Cuối cùng rồi ai cÅ©ng phải chết. Rieux ý thức được rằng chiến đấu vá»›i bệnh dịch chỉ  để kéo dài thêm án treo, và cuá»™c chiến đấu ấy vô ích, phi lý có tính chất Sisyphe ở trong, nhÆ°ng không thể không có được. Vì nó là cÆ¡ bản, là nguồn hạnh phúc và lý do tồn tại của con ngÆ°á»i.

*


 
Camus - L'homme révolté, NgÆ°á»i Nổi Loạn

 
     Trong tác phẩm Dịch Hạch, bệnh dịch Nazi càn quét, tiêu hủy Âu Châu, nhÆ°ng vẫn có những bác sÄ© Rieux Ä‘iá»m tÄ©nh và can trÆ°á»ng cố gắng "hành nghá» làm ngÆ°á»i", cố gắng phấn đấu vá»›i dịch trùng, ngăn chặn làn sóng giết ngÆ°á»i, chống lại phi nhân bằng có nhân, chống lại tá»™i ác bằng nhân bản. Dịch Hạch là tác phẩm của má»™t Camus lạc quan và tin tưởng vào cuá»™c Ä‘á»i phi lý.

     L'homme révolté, NgÆ°á»i Nổi Loạn, có thể xem nhÆ° má»™t biến Ä‘iệu của Dịch Hạch trong thể tiểu luận hùng văn. Tác giả muốn Ä‘á» nghị vá»›i Ä‘á»™c giả má»™t suy nghiệm toàn bá»™ vá» tiến trình nổi loạn và tá»™i ác.

     Ãứng trÆ°á»›c tính chất phi lý của cuá»™c Ä‘á»i, nổi loạn là cần thiết, là phÆ°Æ¡ng tiện duy nhất để vượt qua thân phận phi lý. NhÆ°ng tại sao từ cÆ¡ nguyên chính đáng của những ngÆ°á»i bị đàn áp, ngÆ°á»i nổi loạn lại chuyển hÆ°á»›ng, liên kết vá»›i tá»™i ác để tác thành những thể chế Ä‘á»™c tài, toàn trị trong thế ká»· XX?

     NgÆ°á»i Nổi Loạn được Camus xác định nhÆ° má»™t cố gắng của tác giả để tìm hiểu thế hệ của ông. Theo Camus, vấn Ä‘á» chủ yếu trong thế ká»· XX là vấn Ä‘á» giết ngÆ°á»i.
 Camus viết: "Ở thá»i Ä‘iểm phủ định, đặt vấn Ä‘á» tá»± tá»­ là hữu ích. Ở thá»i Ä‘iểm ý thức hệ, phải luận vá» sá»± sát nhân. Nếu giết ngÆ°á»i có những lý do của nó, thì thế hệ chúng ta và chính chúng ta cùng liên hệ. Nếu giết ngÆ°á»i không có lý do thì chúng ta Ä‘ang Ä‘iên rồ, và không có ngả nào khác hÆ¡n ngoài sá»± nhìn nhận hậu quả hoặc phải chuyển hÆ°á»›ng. Dù sao chăng nữa, chúng ta phải trả lá»i rõ ràng câu há»i đặt ra, trong máu và trong tiếng gào thét của thế ká»·, bởi vì chúng ta Ä‘ang bị tra vấn. Ba mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c, trÆ°á»›c khi quyết định giết ngÆ°á»i, ngÆ°á»i ta đã chối dài, đến Ä‘á»™ tá»± chối bằng tá»± tá»­. Thượng Ãế lừa dối, con ngÆ°á»i đồng lõa, trong có chính tôi, vì vậy tôi chết: tá»± tá»­ là vấn Ä‘á».
     à thức hệ hôm nay chỉ phủ nhận ngÆ°á»i khác nhÆ° những kẻ duy nhất lừa dối. Vì thế ngÆ°á»i ta giết ngÆ°á»i. Tảng sáng, những kẻ sát nhân huy chÆ°Æ¡ng đầy ngá»±c mò vá» tiểu tổ: Tá»™i ác là vấn Ä‘á»." (L'homme révolté, trang 16-17, Folio, Essais)

     NgÆ°á»i Nổi Loạn thá»±c chất viết vá» lịch sá»­ nổi loạn của con ngÆ°á»i, Ä‘i từ kinh thánh, truyá»n thuyết, xuyên qua các tÆ° tưởng Hy Lạp đến các cuá»™c cách mạng hiện đại, biện chứng bằng các hình tượng tìm thấy trong tôn giáo, chính trị, văn há»c, triết há»c...
     NgÆ°á»i Nổi Loạn tiếp nối huyá»n thoại Sisyphe: à thức được tính cách phi lý trong thân phận con ngÆ°á»i, sá»± nổi loạn là má»™t tất yếu. Qua hai mÆ°Æ¡i bẩy năm tù tá»™i oan ức, Sade (1740-1814) là ngÆ°á»i đầu tiên đã hệ thống hóa hình thức "nổi loạn tuyệt đối". Bị ngược đãi tuyệt đối, Sade trả lá»i bằng cái không tuyệt đối (le non absolu) trong giấc mÆ¡ tận diệt loài ngÆ°á»i. Sade trình bày má»™t Thượng Ãế sát nhân, đầy Ä‘á»a và chối bá» con ngÆ°á»i. Nếu Thượng Ãế giết ngÆ°á»i và từ  chối con ngÆ°á»i thì làm sao ngăn được ngÆ°á»i-giết-ngÆ°á»i và ngÆ°á»i-chối-bá»-ngÆ°á»i? (trang 59) "Nổi loạn tuyệt đối" dẫn đến "Nổi loạn siêu hình".

     Nổi loạn siêu hình là sá»± nổi loạn của con ngÆ°á»i chống lại Ä‘iá»u kiện nhân sinh, chống lại thân phận. Nổi loạn siêu hình dẫn đến "Nổi loạn lịch sá»­": Nổi loạn lịch sá»­ dẫn đết giết vua và máy chém.

     NhÆ°ng trÆ°á»›c tiên, ngÆ°á»i nổi loạn là gì? Camus trả lá»i: là ngÆ°á»i nói: Không. NhÆ°ng nếu hắn từ chối, hắn không từ bá»: hắn cÅ©ng là kẻ đã nói vâng ngay từ đầu. Má»™t ngÆ°á»i nô lệ, đã ngoan ngoãn nhận lệnh chủ suốt Ä‘á»i, bá»—ng nhiên hắn cưỡng lại: Không! Tiếng không này có nghÄ©a gì? Có nghÄ©a rằng: Quá lắm rồi, chịu hết nổi. Chữ không chứng tá» cái giá»›i hạn mà ngÆ°á»i chủ không thể vượt qua. Phản kháng là hành Ä‘á»™ng ý thức được cái ranh giá»›i mà kẻ đàn áp không thể vượt qua. NgÆ°á»i phản kháng có thể chấp nhận cái chết. Chết đứng, chứ không chịu sống quỳ. (trang 27)

     Nổi loạn, trÆ°á»›c tiên là ý thức cá nhân chống lại Ä‘iá»u kiện nhân sinh, rồi trở thành ý thức cá»™ng đồng: "Tôi nổi loạn, vậy chúng ta cùng nổi loạn." (Je révolte donc nous sommes)
     Má»™t ngÆ°á»i nô lệ nổi lên chống chủ, chỉ là má»™t ngÆ°á»i chống lại má»™t ngÆ°á»i khác, trên trái đất dã man, xa những nguyên tắc của Thượng Ãế. "Kết quả là sá»± ám sát má»™t ngÆ°á»i."

     Tất cả những cuá»™c nổi loạn nhÆ° nổi loạn nô lệ, nổi loạn nông dân, nổi loạn khốn cùng... hầu nhÆ° Ä‘á»u Ä‘i trên má»™t con Ä‘Æ°á»ng: ác giả ác báo.
     Sá»± nổi loạn của Spartacus, má»™t vài thập niên trÆ°á»›c ká»· nguyên Gia Tô là má»™t ví dụ (trang 143). Ãầu tiên là sá»± nổi dậy của cá nhân Spartacus, má»™t giác đấu (gladiateur), kéo theo má»™t nhóm giác đấu (tức là những ngÆ°á»i nô lệ, bị bá» vào đấu trÆ°á»ng giết nhau, làm thú tiêu khiển cho chủ). Nổi loạn thành công, bá»n giác đấu thả bá»n chủ (La Mã) vào đấu trÆ°á»ng và kẻ nô lệ lại ngồi trên khán đài xem lÅ© chủ cÅ© giết nhau: Vấn đỠđảo ngược, nhÆ°ng chung quy vẫn là sá»± giết ngÆ°á»i. Spartacus thất bại: Không thể lật đổ bạo quyá»n bằng bạo lá»±c. Máu dẫn đến máu. Giết ngÆ°á»i không dẫn đến má»™t nguyên tắc bình đẳng mà chỉ có thể tăng trưởng, khuếch trÆ°Æ¡ng hành Ä‘á»™ng sát nhân. Camus viết: Muốn cho nguyên tắc chính trá»±c thắng thế thì phải tiêu diệt nguyên tắc bất chính (trang 144), chứ không thể giết ngÆ°á»i. Các cuá»™c cách mạng xÆ°a nay dá»±a trên nguyên tắc diệt ngÆ°á»i. Diệt ngÆ°á»i Do Thái là rÆ°á»ng mối của chế Ä‘á»™ phát-xít: má»™t nhóm ngÆ°á»i Ä‘á»™c trị coi những kẻ khác là nô lệ. Diệt giai cấp là rÆ°á»ng mối của chế Ä‘á»™ mác-xít, nhân danh má»™t ý thức hệ hứa hẹn tá»± do, cÆ¡m áo cho ngày mai để sá»­ dụng con ngÆ°á»i hôm nay.
 

     Tất cả những cuá»™c cách mạng hiện đại Ä‘á»u Ä‘Æ°a đến sá»± củng cố sức mạnh của thế quyá»n nhà nÆ°á»›c: Cách mạng 1789 của Pháp dẫn đến đế chế chuyên chính của Napoléon; 1848 mở ngõ cho Napoléon đệ tam; cách mạng 1917 dẫn đến Staline, rồi Mussolini và Hitler (trang 226). Camus trong L'homme révolté, đã Ä‘i từ "khủng bố cá nhân" để tiến tá»›i "khủng bố nhà nÆ°á»›c". Hitler đã sáng tạo ra cái gá»i là "chuyển Ä‘á»™ng chinh phục không ngừng": Nhà nÆ°á»›c biến thành bá»™ máy vận hành chuyển Ä‘á»™ng ấy, tức là bá»™ máy chinh phục và đàn áp. Mussolini, luật gia la-tinh, dá»±a trên "lý do quốc gia" (raison d'Etat), biện luận để tuyệt đối hóa quan niệm này: "Không có gì ngoài Quốc gia, trên Quốc gia, chống lại Quốc gia. Tất cả là của Quốc gia, cho Quốc gia, ở trong Quốc gia." Và Ãức Quốc Xã đã bồi bổ thêm cho lập luận này má»™t hình thức tôn giáo. Má»™t tá» báo Nazi viết: "Bổn phận thiêng liêng của chúng ta là phải dìu dắt ngÆ°á»i vá» nguồn, ngÆ°á»i vá» mẹ. Thá»±c ra, đó là phụng sá»± Thượng Ãế." (trang 233)

     Ai là Thượng Ãế ở đây? Má»™t tuyên ngôn chính thức của đảng cho biết: "Má»i ngÆ°á»i trên trần hãy tin tưởng vào Adolf Hitler, vị Fuhrer (nguyên thủ) của chúng ta... và (tâm niệm) rằng đảng Quốc Gia Xã Há»™i là niá»m tin duy nhất Ä‘Æ°a dân tá»™c đến miá»n vÄ©nh phúc." (2)

     Marx, vá»›i chủ trÆ°Æ¡ng vô thần tuyệt đối, đặt "NgÆ°á»i trên địa vị tối cao của con ngÆ°á»i." Nhìn dÆ°á»›i khía cạnh này, chủ nghÄ©a xã há»™i của Marx là má»™t "kỹ nghệ" thần thánh hóa con ngÆ°á»i. Marx vừa là tiên tri trưởng giả, vừa là tiên tri cách mạng. Tín ngưỡng khoa há»c của Marx thoát thai từ nguồn gốc trưởng giả: Sá»± tiến bá»™, tÆ°Æ¡ng lai của khoa há»c, tôn thá» kỹ thuật và sản xuất là những huyá»n thoại đã tạo thành những tín Ä‘iá»u của thế ká»· XIX.
     Hạ bệ Thượng Ãế cÅ©ng là má»™t trong những dòng tÆ° tưởng chủ yếu của thế ká»· XIX. Nietzsche (1844-1900) có Ä‘á»c Sade. Triết há»c Ãức phần nào đã môi giá»›i cho các cuá»™c cách mạng vô thần của thế ká»· XX.
     Mussolini tá»± cho mình "chịu ảnh hưởng" Hegel, Hitler "ảnh hưởng" "siêu nhân" của Nietzsche.
     Những tiên liệu của Hegel vá» con ngÆ°á»i toàn diện, của Nietzsche vá» cái chết của Thượng Ãế và giấc mÆ¡ thần thánh hóa con ngÆ°á»i của Marx, cuối cùng Ä‘á»u dẫn đến những nhà nÆ°á»›c, hợp pháp hay không hợp pháp, nhÆ°ng cả hai Ä‘á»u là những nhà nÆ°á»›c khủng bố, sau khi Thượng Ãế bị tiêu diệt. (trang 227-228)

     Bẩy triệu ngÆ°á»i Do Thái vào lò thiêu, bẩy triệu ngÆ°á»i Âu Châu bị giết hay bị lÆ°u đầy, mÆ°á»i triệu nạn nhân chiến tranh, chÆ°a đủ cho lịch sá»­ phán Ä‘oán, lịch sá»­ đã quá quen vá»›i tá»™i ác. NhÆ°ng vá»›i Hitler, sá»± càn quét cuối cùng má»›i thá»±c là ghê gá»›m: Tại phiên tòa Nuremberg, theo nhân chứng của Speer, Hitler, sau khi bại trận, đã đòi há»i má»™t cuá»™c tá»± vận toàn diện, tiêu hủy hoàn toàn nÆ°á»›c Ãức. Ãối vá»›i Hitler, chỉ có má»™t giá trị Ä‘á»™c nhất là thành công. Ãức thất bại. Ãức đê hèn và phản bá»™i. Ãức phải chết. Hitler nói: "Nếu dân tá»™c Ãức không có khả năng thắng, dân tá»™c Ãức không xứng đáng sống." Hitler là má»™t khuôn mặt Ä‘á»™c tài duy nhất trong lịch sá»­, càn quét tất cả những gì trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i, chỉ để lại cho dân tá»™c và nhân loại hai yếu tố: giết ngÆ°á»i và tá»± tá»­.

*

     NhÆ°ng thần tượng phát-xít, mặc dù có muốn "dìu dắt" thế giá»›i, cÅ©ng không bao giá» mÆ¡ tưởng đến má»™t "đế quốc toàn cầu" (empire universel). Hitler, ngạc nhiên trÆ°á»›c những "thành công" của mình, đã hÆ°á»›ng phong trào "tỉnh lẻ" của y vá» má»™t giấc mÆ¡ không chính xác của má»™t đế quốc Ãức không có gì liên hệ vá»›i "thế giá»›i đại đồng".
     NgÆ°á»i cá»™ng sản, ngay từ nguồn phát xuất, nÆ°á»›c Nga, đã tiên liệu sẽ Ä‘i đến Thế giá»›i đại đồng của nhân loại. NgÆ°á»i cá»™ng sản Nga, dá»±a vào tham vá»ng siêu hình (mà cuốn L'homme révolté trình bày và mô tả) để hình thành, sau cái chết của Thượng Ãế, má»™t thế giá»›i mà con ngÆ°á»i được thánh hóa. (trang 238)
     Tóm lại, đây là lần đầu tiên trong lịch sá»­, má»™t chủ nghÄ©a và má»™t phong trào dá»±a trên bạo lá»±c võ trang, dám Ä‘Æ°a ra mục đích là cuá»™c cách mạng tối hậu và Ãại đồng chung cục cho nhân loại. (trang 238)
 

     Theo Marx, tất cả hiện thá»±c con ngÆ°á»i tìm thấy nguồn cá»™i trong tÆ°Æ¡ng quan sản xuất. Kinh tế. Cái sẽ trở thành lịch sá»­ là cách mạng, bởi vì kinh tế là cách mạng.
     Con ngÆ°á»i nhÆ° thế, theo Marx, vừa là tác giả, vừa là diá»…n viên của lịch sá»­ Ä‘á»i mình. Những ngÆ°á»i chủ trÆ°Æ¡ng dân chủ cá»±c Ä‘oan (Jacobins) thá»i cách mạng 1789, lật đổ tính Æ°u việt của má»™t Thượng Ãế riêng tÆ° để thay bằng tính Æ°u việt của các nguyên tắc. Marx xây dá»±ng chủ nghÄ©a vô thần hiện đại bằng cách triệt hạ luôn cả các nguyên tắc. Niá»m tin, ở năm 1789, được thay bằng lý trí. Marx triệt hạ tính Æ°u việt của lý trí và thẩy nó vào lịch sá»­. (trang 253)

     TÆ° bản luận lấy lại biện chứng chủ và tá»› của Hegel, nhÆ°ng thay thế khái niệm "ý thức vá» mình" bằng "Ä‘á»™c lập kinh tế" [con ngÆ°á»i là má»™t con vật có ý thức vá» mình (Hegel), con ngÆ°á»i là má»™t con vật Ä‘á»™c lập kinh tế (Marx)]. Và thay thế: "sá»± thống trị chung cục của tinh thần" bằng "sá»± hình thành chủ nghÄ©a cá»™ng sản." (trang 253)

     Con ngÆ°á»i sinh ra cùng vá»›i sản xuất và xã há»™i. Sá»± bất công đến từ "sở hữu", đến từ các giai cấp xã há»™i. Lịch sá»­ con ngÆ°á»i là lịch sá»­ đấu tranh giai cấp. Phải triệt tiêu giai cấp. Triệt hạ sở hữu. Không phải giai cấp vô sản thần thánh gì, nhÆ°ng vì há» bị đầy Ä‘á»a trong những Ä‘iá»u kiện vô nhân nhất. Nhiệm vụ của ngÆ°á»i vô sản là phải làm rạng nhân cách tối thượng trong cái nhục tối cao. Vì Ä‘au khổ và đấu tranh, ngÆ°á»i vô sản trở thành ngÆ°á»i-chúa (homme christ), đã chuá»™c lá»—i bán chúa. NhÆ°ng vị Chúa-NgÆ°á»i này còn là chúa phục thù. Hắn thá»±c thi, theo Marx, án lệnh mà tÆ° sản tá»± mang trong mình "Tất cả những ngôi nhà ở thá»i đại này Ä‘á»u bị đánh dấu bằng má»™t cái thập tá»± Ä‘á» bí mật. Quan tòa là lịch sá»­, là kẻ thi hành bản án: NgÆ°á»i vô sản." (trang 260)

     Camus viết: "Sá»± đòi há»i công lý trở thành phi công lý nếu nó không dá»±a, trÆ°á»›c tiên, trên má»™t ná»n tảng biện minh có đạo đức vá» công lý. Thiếu Ä‘iá»u đó, tá»™i ác sẽ trở thành nhiệm vụ." (trang 265)

     Cuá»™c đấu tranh giai cấp, từ nay, sẽ đẫm máu và phản lại tất cả má»i hình thức nổi loạn. Trong cuá»™c cách mạng má»›i này "tÆ°Æ¡ng lai" là sở hữu tối cao mà những kẻ lãnh đạo cách mạng hứa hẹn sẽ dành cho những nô lệ má»›i: Má»™t thiên Ä‘Æ°á»ng chung cục trong thế giá»›i đại đồng xã há»™i chủ nghÄ©a.

*

     L'homme révolté, NgÆ°á»i Nổi Loạn, ra Ä‘á»i năm 1951, giữa thá»i kỳ chiến tranh lạnh nhÆ° má»™t quả bom. Camus bị tứ phía kết tá»™i, nhất là những bạn đồng hành trong nhóm Les Temps Modernes (Thá»i Má»›i), chủ yếu là Sartre.

     Lúc đó, Camus và Sartre, cả hai Ä‘á»u biết sá»± hiện diện của các trại cải tạo dÆ°á»›i thá»i Staline. Camus chủ trÆ°Æ¡ng phải Ä‘Æ°a sá»± thá»±c ra ánh sáng, nhÆ°ng Sartre cho rằng phải thận trá»ng, không nên làm thối chí thành phần vô sản.
     Hầu hết những nhà phê bình thiên tả hoặc có chân trong đảng Cá»™ng Sản, Ä‘á»u kịch liệt phản đối tác phẩm của Camus, trong đó có Breton (Camus viết rất nặng vá» Lautréamont và phân chất siêu thá»±c nhÆ° má»™t thứ thi ca phản kháng ná»­a mùa, làm mồi cho bạo lá»±c vô cá»›). Tạp chí Thá»i Má»›i, qua bài viết của Francis Jeanson, phê phán nặng ná» NgÆ°á»i Nổi Loạn. Camus viết bài trả lá»i, gá»­i cho chủ bút (Sartre), ngụ ý rằng Sartre đã ném đá dấu tay. Sartre đáp lại Camus trong má»™t bài viết, giá»ng lịch sá»± nhÆ°ng cá»±c kỳ mỉa mai, khinh mạn(3), vá»›i những hàng: "Trá»i Æ¡i, Camus, sao anh trịnh trá»ng thế, và để dùng má»™t chữ của anh, sao anh tầm phào thế! Nếu anh đã lầm? Nếu cuốn sách của anh chỉ chứng minh má»™t cách Ä‘Æ¡n giản sá»± không thông thạo triết há»c của anh? Nếu nó chỉ là má»™t má»› kiến thức thu lượm vá»™i vã, há»c lóm (seconde main)? [...] Nếu anh lý luận không đúng lắm? Nếu những tÆ° tưởng của anh há»i hợt và tầm thÆ°á»ng? [...] Tôi không dám khuyên anh Ä‘á»c cuốn Hữu Thể Và HÆ° Vô (L'être et le néant (4)), e việc Ä‘á»c sẽ gây hiểm hóc cho anh: anh ghét những khó khăn tÆ° tưởng ..."  Camus không trả lá»i. Há» dứt khoát Ä‘oạn tuyệt.

     Năm 1960, khi Camus mất, Sartre, trong bài tưởng niệm, có những dòng rất cảm Ä‘á»™ng: "Vừa má»›i hôm qua, chúng tôi vẫn còn há»i nhau: Anh ấy có sẽ lên tiếng không? Sá»›m muá»™n thế nào rồi anh ấy cÅ©ng lên tiếng... Tôi thầm há»i: Anh nghÄ© sao? Anh nghÄ© sao ngay lúc này đây?"

*

     Camus không trả lá»i nhÆ°ng "lịch sá»­" đã trả lá»i: Camus có lý. Những ngÆ°á»i cùng thá»i vá»›i Camus đã không đủ chín chắn, bình tÄ©nh để chấp nhận lập luận của Camus vá» mối tÆ°Æ¡ng quan giữa "công lý" và "đạo đức", giữa "cách mạng" và "tá»™i ác". Ở thá»i Ä‘iểm 1951, phần đông trí thức còn Ä‘ang tin vào lý tưởng Cá»™ng Sản, vào Staline. Camus nhìn xa hÆ¡n Sartre vá» vấn Ä‘á» này. Mãi tá»›i năm 1956, khi chiến xa Xô-Viết tiến vào Hung Gia Lợi, Sartre má»›i tỉnh ngá»™. Má»™t Ä‘iểm này và chỉ má»™t Ä‘iểm này thôi, Camus xứng đáng là nhà văn nhân bản và sáng suốt nhất của Pháp trong thế ká»· XX. Ãúng nhÆ° Sartre đã viết trong bài tưởng niệm Camus: "Trong thế ká»· này, chống lại lịch sá»­, anh tiêu biểu cho con ngÆ°á»i hôm nay -thừa kế truyá»n thống sâu rá»™ng của các nhà văn đạo đức- tác thành tác phẩm có lẽ Ä‘á»™c đáo nhất trong văn há»c Pháp."
Camus và La chute, Sa Ãá»a
     Ở ghế bị "buá»™c tá»™i", Camus đã im lặng trong nhiá»u năm, không sáng tác gì má»›i, từ 1951 L'Homme révolté (NgÆ°á»i Nổi Loạn) đến 1956 La chute (Sa Ãá»a) ra Ä‘á»i. La chute có thể là sá»± "trả lá»i" thầm lặng của Camus, vá»›i thế giá»›i quan tòa đã xá»­ ông những năm 51, 52.

     Nhân vật chính, Clamence trong La chute, có nhiá»u nét giống những bạn đồng hành của Camus ngày trÆ°á»›c, đặc biệt "rất Sartre": đại trí thức, thông thái, trịch thượng, nhà ở khu la-tinh, gần Saint Germain des Prés -cái nôi của hiện sinh- thích xuống Ä‘Æ°á»ng, đấu tranh cho những "nghÄ©a vụ lá»›n", "nghÄ©a vụ nhá»". NhÆ°ng La chute không chỉ dừng lại ở sá»± "trả lá»i", thanh toán má»™t cuá»™c luận chiến cá nhân, mà nó đã Ä‘i xa, đến má»™t chân trá»i khác trong sá»± suy nghiệm của con ngÆ°á»i vá» bản thân mình. Vá»›i NgÆ°á»i Nổi Loạn, Camus muốn giữ khoảng cách vá»›i phong trào hiện sinh, Camus chỉ trích vô thần và cá»™ng sản. NhÆ°ng chính Camus, vá»›i La chute, lại quay vá» vá»›i hiện sinh trong cái nghÄ©a sâu xa nhất: La chute Ä‘i tìm bản thể con ngÆ°á»i.

     La chute (Sa Ãá»a) là tác phẩm bí mật và lạ kỳ nhất của Camus. Bí mật và lạ kỳ nhÆ° thể chất con ngÆ°á»i. Tác phẩm phản ánh ý nghÄ©a đích thá»±c của triết há»c hiện sinh trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i tìm bản thể. La chute sục lá»i, soi mói cái bản thể rách rÆ°á»›i, mỠám của cá nhân con ngÆ°á»i, qua Jean Baptiste Clamence, má»™t nhân vật mập má» giữa buá»™c tá»™i và sám hối, ná»­a quan tòa (juge), ná»­a kẻ phạm tá»™i ăn năn (pénitent).

     Camus đã lật trái, lật phải, soi cho cùng cái chất khả nghi của Clamence để Ä‘Æ°a đến kết luận: Không thể có ánh sáng nào giải quyết được sá»± mỠám của con ngÆ°á»i, phân biệt được đâu là tốt, đâu là xấu, đâu trắng, đâu Ä‘en, đâu là ăn năn, đâu là buá»™c tá»™i.
     NhÆ°ng Camus cÅ©ng lại là ngÆ°á»i từ chối "nhãn hiệu" hiện sinh mà ngÆ°á»i ta hay gán cho ông. Ở chá»— từ chối đó, xuất hiện mối tÆ°Æ¡ng phản mà La chute mổ xẻ: sá»± mập má» trong tÆ° tưởng và hành Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i: Jean Baptiste Clamence là ai?

     Bằng má»™t thể văn Ä‘á»™c đáo, Camus dá»±ng lên nhân vật Clamence nhÆ° cái bóng của nhân sinh. Toàn truyện là Ä‘á»™c thoại, má»™t thể Ä‘á»™c thoại vấn đáp giả tưởng giữa hai ngÆ°á»i. Clamence nói chuyện vá»›i má»™t ngÆ°á»i (vô hình) trÆ°á»›c mặt. "Sá»± hiện diện" của kẻ kia, không qua ngôn ngữ đối thoại trá»±c tiếp mà qua phản ứng của Clamence: Tôi có làm phiá»n ngài không? Kìa, trá»i lại mÆ°a nữa. Chúng ta trú dÆ°á»›i thá»m nhà này nhé. Tôi nói đến đâu rồi nhỉ? Chuyện không quan trá»ng à?
     Há» gặp nhau lần đầu, trong má»™t tá»­u Ä‘iếm khả nghi có tên kỳ lạ Mexico-City tại Amsterdam, bến tầu đón nhận thủy thủ tứ xứ. Má»™t giá»ng nói cất lên, vừa hạ mình, vừa kiêu hãnh lõi Ä‘á»i, sành sá»i, dùng chữ cầu kỳ, kiểu cách. Giá»ng nói làm quen vá»›i má»™t khách uống rượu khác, má»™t kẻ đồng hÆ°Æ¡ng (ngÆ°á»i Pháp), không thạo tiếng Hòa Lan, giúp kẻ đồng hÆ°Æ¡ng kia gá»i đúng thứ rượu "Ä‘á»— tùng" (genièvre) mà hắn muốn.

     Cuá»™c "đối thoại" bắt đầu. Kẻ nói lân la bắt chuyện, Ä‘Æ°a ngÆ°á»i nghe vào tá»± truyện của mình.

 "... Ngài may mắn đấy, hắn (chủ quán) không gầm gừ. Khi hắn không muốn tiếp rượu ai, má»™t tiếng gầm gừ là đủ. Không ai dám cá»± ná»±, đó là lợi Ä‘iểm của loài mãnh vật [...] Xin kiếu ngài, rất hân hạnh được hầu ngài. Ãa tạ ngài [...] Ngài tốt bụng quá. Vậy xin ngài cho phép tôi được sánh ly cùng ngài." (trang 7, 8)
     Kẻ nói chừa những lá»— hổng để Ä‘á»™c giả "Ä‘á»c" được phản ứng của ngÆ°á»i nghe: Hắn xin kiếu (kẻ kia má»i hắn ở lại). Hắn cảm Æ¡n, nói vài lá»i xã giao rồi mang ly lại ngồi cùng bàn. Cứ nhÆ° thế, kẻ nói dẫn "khách" vào cuá»™c Ä‘á»i của hắn. Vá»›i những lá»i thổ lá»™ -không biết là bịa hay thật- đứt khúc, mỉa mai, châm biếm, rỉa róc, để phân chất những hành vi của mình và bình luận nhÆ° má»™t kẻ ngoại cuá»™c thẳng thắn, ác Ä‘á»™c.
     Hắn tá»± giá»›i thiệu: Jean Baptiste Clamence. TrÆ°á»›c đây là má»™t luật sÆ° khả kính ở Paris, nổi tiếng liêm khiết, chuyên đứng vá» phía công lý, thích bênh vá»±c quả phụ cô nhi, không chỉ chăm lo những việc lá»›n ngoài tòa mà cả những chi tiết nhá» nhoi, lặt vặt trong Ä‘á»i sống nhÆ° dắt ngÆ°á»i mù qua Ä‘Æ°á»ng, tốt vá»›i bạn bè, rá»™ng rãi vá»›i tình nhân... Tóm lại Clamence là ngÆ°á»i nhân đạo, thành công và mãn nguyện.

*

     Rồi má»™t đêm thu, dạo trên Pont des Arts (5), bá»—ng Clamence nghe thấy má»™t tiếng cÆ°á»i ré lên sau lÆ°ng. Giật mình quay lại: Bốn bá» tịch lặng. Không má»™t bóng ngÆ°á»i. Hắn Ä‘i tiếp. Tiếng cÆ°á»i vẫn réo sau lÆ°ng, nhá» dần, nhÆ° đến từ bá» nÆ°á»›c, từ cõi vô thỉ vô chung, hay tá»± chính thâm tâm vá»ng lại.
     Tiếng cÆ°á»i mở cá»­a vào hậu trÆ°á»ng cái tôi của hắn, nhắc Clamence kiểm Ä‘iểm lại những hành vi của mình: à thì ra mình không chỉ là ngÆ°á»i hùng bênh vá»±c quả phụ cô nhi. Nhá»› kỹ hÆ¡n, cái bản chất ngÆ°á»i hùng ấy, đã có lần bị đôi chút sứt mẻ: Má»™t hôm, Ä‘ang lái xe hÆ¡i trong thành phố,  Clamence dừng lại ở cá»™t đèn Ä‘á». Bá»—ng má»™t gã nhá» thó, Ä‘i mô-tô, chèn lên, Ä‘á»— trÆ°á»›c mÅ©i xe hắn, gã vừa ngừng, mô-tô chết máy. Ãèn xanh bật lên, Clamence lịch sá»± nhÆ° thÆ°á»ng lệ, nói nhá» nhẹ vá»›i gã lái xe gắn máy anh làm Æ¡n dịch xe lên lỠđể ngÆ°á»i khác Ä‘i. Tay này tỉnh bÆ¡, cứ ngá» ngá» sá»­a xe giữa Ä‘Æ°á»ng, lại còn nổi dóa, lá»— mãng văng tục. Chẳng đặng đừng, Clamence bèn xuống xe, tính nện cho tên láo lếu má»™t trận (hắn to con gấp đôi gã kia). Không ngá» trong đám đông lại có má»™t tay ngá»± lâm anh hùng, giữa Ä‘Æ°á»ng thấy chuyện bất bình chẳng tha: Clamence chÆ°a kịp trở tay đã nhận  được má»™t đòn bạt tai trá»i giáng của tên d'Artagnan hiện đại. NhÆ°ng thay vì kháng cá»±, hắn lại ngậm tăm, cun cút quay đầu trở lại xe mình, ngậm luôn hai chữ "đồ hèn" nhÆ° món quà đệm, kèm theo tiếng mô-tô nổ dòn của gã Ä‘i xe máy vừa Ä‘á»-ma-rê lại được.

     Clamence cố quên cái "tai nạn lịch sá»­" ấy Ä‘i. Cả Ä‘á»i hắn mải đánh bóng nhãn hiệu ngÆ°á»i hùng ná»­a Cerdan (6) ná»­a de Gaulle của hắn; nhÆ°ng nào có quên được, "sá»± cố" này nhắc hắn đến má»™t cái "bản thể" khác, hÆ¡i hèn hèn, cùng chung sống trong cái tôi của hắn. Ngẫm nghÄ© kỹ thì hắn chỉ bênh vá»±c những kẻ có tá»™i, vá»›i Ä‘iá»u kiện chúng là những kẻ sát nhân tốt (bons meurtriers) cÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng thích bá»n má»i rợ tốt (bons sauvages), nghÄ©a là tá»™i trạng của chúng không gây phiá»n hà cho hắn mà chỉ làm nổi tài hùng biện của hắn. Ngược lại, khi bị Ä‘e dá»a, hắn có thể biến ngay thành má»™t ông tòa quyá»n uy, đứng trên luật pháp, sẵn sàng nghiá»n nát thằng phạm pháp, bắt nó phải quỳ gối, cúi đầu. Chính hắn, khi dẫn ngÆ°á»i mù qua Ä‘Æ°á»ng, đã chẳng cẩn thận cúi chào ngÆ°á»i mù má»™t cách lịch sá»± và trịnh trá»ng Æ°? Cái chào này có nghÄ©a gì? NgÆ°á»i mù đâu có nhìn thấy? Cái chào này hắn không gá»­i cho tên mù bất hạnh kia, mà gá»­i đến bá»n sáng mắt chung quanh, cho chúng thấy cá»­ chỉ nhân ái và lịch lãm của hắn. Ãó má»›i là chính diện của vấn Ä‘á»: Cái tôi. Tôi. Tôi. NgÆ°á»i ta yêu mình trÆ°á»›c rồi má»›i yêu ngÆ°á»i. Yêu ngÆ°á»i chỉ là cái cá»› để đánh bóng nhãn hiệu của mình.
 

     Tiếng cÆ°á»i trên sông Seine, vang lên, nhÆ° cánh cá»­a đầu tiên mở vào hậu trÆ°á»ng bản thể của hắn, nhÆ°ng tiếng cÆ°á»i ấy còn nhắc nhở đến má»™t tiếng kêu khác, cách đấy hai ba năm, trong đêm đông, trên Pont Royal. Ãầu Ä‘uôi câu chuyện là nhÆ° thế này:

 "Lúc ấy vào khoảng má»™t giá» khuya, mÆ°a nhẹ nhÆ° mÆ°a phùn làm tản mạn những khách bá»™ hành hiếm hoi. Tôi vừa từ giã ngÆ°á»i tình, chắc nàng giá» này đã yên ngủ. Tôi sung sÆ°á»›ng bÆ°á»›c Ä‘i, thân thể lắng Ä‘á»ng vá»›i chút tê mê, nhÆ° được Ä‘iá»u dưỡng bằng má»™t dòng máu dịu mát nhÆ° mÆ°a bụi. Trên cầu, tôi bắt gặp má»™t hình hài nghiêng xuống lan can, có vẻ nhÆ° Ä‘ang nhìn dòng nÆ°á»›c. Lại gần hÆ¡n, tôi nhận rõ dáng vóc mảnh mai của má»™t ngÆ°á»i đàn bà trẻ, mặc đồ Ä‘en. Giữa mái tóc huyá»n và cổ áo măng-tô, để lá»™ chiếc gáy tÆ°Æ¡i mát và ẩm Æ°á»›t khiến tôi rạo rá»±c. NhÆ°ng sau chút lưỡng lá»±, tôi tiếp tục bÆ°á»›c. Tá»›i đầu cầu, tôi Ä‘i theo bá» sông vá» phía [đại lá»™] Saint Michel, nÆ¡i tôi ở. Ãi được dăm chục thÆ°á»›c, mặc dù vá»›i khoảng cách và trong cái tịch lặng của đêm khuya, bá»—ng nghe má»™t tiếng Ä‘á»™ng dữ dá»™i, tiếng thân ngÆ°á»i rá»›t nhào xuống nÆ°á»›c. Tôi đứng khá»±ng nhÆ°ng không ngoái lại. Liá»n đó, má»™t tiếng kêu cứu dá»™i lên nhiá»u lần, tiếng kêu xuôi dòng rồi bá»—ng tắt hẳn.
 Sá»± im lặng kéo dài sau đó, trong đêm bá»—ng đông lại, nhÆ° vô tận đối vá»›i tôi. Muốn chạy nhÆ°ng tứ chi bất Ä‘á»™ng. Tôi run, dÆ°á»ng nhÆ° vì lạnh và vì hoảng hốt. Vừa tá»± nhủ phải lẹ lên, vừa cảm thấy nhuệ khí cùn Ä‘i, tứ chi bủn rủn, bất lá»±c. Tôi chẳng nhá»› là lúc đó tôi nghÄ© gì, đại loại "muá»™n quá, xa quá"..., hoặc Ä‘iá»u gì tÆ°Æ¡ng tá»±.
 Tôi vẫn lắng nghe, bất Ä‘á»™ng. Rồi từng bÆ°á»›c nhá», dÆ°á»›i mÆ°a, lảng xa dần. Không báo Ä‘á»™ng cho ai hết.
 NhÆ°ng chúng ta đã đến nÆ¡i rồi, đây là nhà tôi, chá»— trú của tôi. Mai nhé! Vâng, đúng ý ngài, tôi sẵn sàng dẫn ngài thăm đảo Marken, ngắm vịnh Zuyderzee..." (trích dịch trang 61-62, nxb Folio plus, 1997)
     Ãoạn văn này là cốt lõi của tác phẩm. Qua giá»ng kể thản nhiên, hầu nhÆ° không có "việc" gì xẩy ra, ngÆ°á»i kể, má»™t kẻ đại diện luật pháp, vừa "giết ngÆ°á»i gián tiếp", nói đúng hÆ¡n là hắn không cứu ngÆ°á»i, ít ra là không tri hô cầu cứu khi thấy ngÆ°á»i khác lâm nguy. NhÆ°ng chÆ°a hết, còn má»™t chuyện "vặt vãnh" nữa. Má»™t dạo bị tù, trong thá»i chiến, hắn được bạn tù bầu làm "giáo hoàng" (biệt hiệu của ngÆ°á»i trưởng nhóm, che chở cho cả bá»n). "Giáo hoàng" có nhiệm vụ chia nÆ°á»›c cho đồng bá»n. Có lần hắn uống "tạm" phần nÆ°á»›c của má»™t bạn tù hấp hối. NghÄ© cho cùng, tay này đằng nào cÅ©ng chết, còn hắn, vá»›i nhiệm vụ "giáo hoàng" cần phải sống để bảo vệ bạn tù. TrÆ°á»ng hợp "tá»± vệ" của hắn cÅ©ng chẳng khác gì trÆ°á»ng hợp "tá»± vệ" của giáo há»™i, đặc biệt là đức giáo hoàng Pie XII, năm 1942, (và cả các đức giáo hoàng khác, thá»i khác), đã "bắt buá»™c" phải đứng vá» phía trục phát-xít Ãức-Ã-Tây Ban Nha. Không được buá»™c tá»™i giáo hoàng. Ngài cần phải đứng vá» phía kẻ mạnh để bảo vệ tôn giáo, đó là vấn Ä‘á» "nghÄ©a vụ chung".

*

     Tiếng cÆ°á»i trên sông Seine đánh dấu ngõ quặt trong tÆ° tưởng của Clamence. TrÆ°á»›c đó, Clamence "biết mình" trên bá» mặt. Sau đó, Clamence tìm mình trong chiá»u sâu. Những Ä‘iá»u tưởng nhÆ° đã chìm xa trong cõi nhá»›, nay lại trở vá», rõ ràng nhÆ° tấm gÆ°Æ¡ng phản chiếu, má»™t Ä‘á»i thứ nhì, má»™t sá»± thật thứ nhì, hoen ố và nham nhở hÆ¡n bức chân dung ngÆ°á»i hùng thứ nhất. Ãể quên bức chân dung thứ nhì tối tăm kia, Clamence quyết định đổi Ä‘á»i: Xông vào cuá»™c sống trụy lạc, đàng Ä‘iếm, tá»™i lá»—i, tối tăm... mong được "lành bệnh". NhÆ°ng ở vào lúc mà hắn hồ hỡi nhất, tin rằng mình đã bình phục, má»™t hôm, trong chuyến du thuyá»n vá»›i ngÆ°á»i tình ở Ãại Tây DÆ°Æ¡ng, đứng trên lan can tầu, bá»—ng nhiên hắn nhìn thấy má»™t Ä‘iểm Ä‘en, dật dá» trên sóng nÆ°á»›c. Ãang muốn tri hô cầu cứu, chợt hắn nhìn kỹ thì đó chỉ là má»™t bè rác mà tàu biển thải ra, nhìn xa, tưởng là má»™t ngÆ°á»i sắp chìm. Hắn hiểu rằng tiếng kêu trên sông Seine chÆ°a bao giá» thoát khá»i hắn, dù bị sóng nÆ°á»›c cuốn Ä‘i đêm ấy, nó đã xuôi dòng qua ngả cá»­a sông ra biển Manche rồi hòa cùng nÆ°á»›c biển đến vá»›i đại dÆ°Æ¡ng và thế giá»›i nhân loại. Hắn hiểu là không bao giá» hắn có thể lành bệnh. Phải cúi đầu nhận tá»™i. Clamence Ä‘i đến kết luận: Chúng ta không thể xác quyết sá»± vô tá»™i cho bất cứ ai, nhÆ°ng ngược lại chúng ta có thể quả quyết là má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có tá»™i. (trang 92-93)
     Dante đã thần tình bịa ra má»™t thứ thiên thần trung lập (ange neutre) giữa Thượng Ãế và Ãc Quá»·. Con ngÆ°á»i phải chăng là loại thiên thần trung gian cÆ°u mang trong lòng cả hai thái cá»±c: Thượng Ãế và Ãc Quá»·?
     Từ đó tất cả má»i phÆ°Æ¡ng tiện để thoát khá»i "chính mình" Ä‘á»u vô hiệu: từ thú tá»™i đến nhận tá»™i, dấn thân vào tá»™i lá»—i, sa Ä‘á»a Ä‘á»u vô ích. Cuối cùng, Clamence bá» Paris để đến Amsterdam, làm má»™t việc không kém mỠám khác để kiếm sống: cố vấn pháp luật cho những tay anh chị tứ chiếng giang hồ, trôi dạt đến bá» biển Bắc má» sÆ°Æ¡ng và ám khói này.
     Clamence trở thành ông tòa xám hối (juge pénitent).

*

     Tại sao J.B. Clamence trở thành "ông tòa xám hối"? Ãây là lý do: "Bởi vì ngÆ°á»i ta không thể kết tá»™i kẻ khác mà không kết tá»™i chính mình, phải tra vấn tá»™i mình trÆ°á»›c khi phán xét kẻ khác. Bởi vì tất cả má»i ông tòa rồi cuối cùng cÅ©ng phải qua cầu xám hối, vì vậy, phải Ä‘i con Ä‘Æ°á»ng ngược lại, làm nghá» xám hối trÆ°á»›c khi trở thành quan tòa." (trang 116)

     Và Clamence giải thích thủ thuật của mình: Hắn hành nghỠông tòa xám hối ở quán rượu Mexico-City này: kể tá»™i mình cho bất cứ ai muốn nghe, gia giảm câu chuyện cho hợp nhÄ© ngÆ°á»i nghe. Hắn tạo ra má»™t chân dung vừa cá biệt vừa gần gụi má»i ngÆ°á»i. Hắn giÆ¡ bức chân dung ấy lên: Tôi đây. NhÆ°ng đồng thá»i những kẻ nghe hắn cÅ©ng nhìn thấy ở đó má»™t phần của chính mình.
     Ở trang cuối, Clamence đảo ngược phÆ°Æ¡ng trình. "Hãy thú nhận Ä‘i, có phải ngài thấy bá»›t hài lòng vá» mình hÆ¡n, sau năm ngày nghe chuyện của tôi. Tôi biết, chúng ta cùng má»™t sòng [...]. Vậy ngài làm Æ¡n kể cho tôi biết chuyện gì đã xẩy ra trên cầu sông Seine đêm ná» khiến ngài đã không liá»u mình cứu ngÆ°á»i thiếu phụ ấy [...] NhÆ°ng yên trí, bây giá» quá muá»™n rồi, bao giá» cÅ©ng quá muá»™n. May thay!"

     Clamence là má»™t ngÆ°á»i vừa thá»i đại, vừa muôn thuở. Hắn biết mình đóng kịch, đóng vai bi kịch của kẻ hai mặt. Tất cả những gì "hiện hữu", "thấy được", chỉ là má»™t hiện thá»±c lừa dối. "Quan tòa liêm khiết", "anh hùng cứu khốn phò nguy" thật không? Hay đằng sau bình phong là má»™t bá»™ mặt khác? Má»™t kẻ sát nhân? Má»™t tay hèn hạ? Qua Clamence má»i ngÆ°á»i soi thấy bóng mình. Nhìn lại từng chi tiết xẩy ra trong Ä‘á»i, nhìn lại từng vi ti huyết quản, bên cạnh dòng trong, hẳn có chẩy xuôi má»™t dòng đục. Thế nhân, yêu mình trÆ°á»›c khi yêu ngÆ°á»i, thì cÅ©ng thá»­ xét mình trÆ°á»›c khi xét ngÆ°á»i.
 

     Bên cạnh Meursault là "kẻ xa lạ" vá»›i mình, vá»›i ngÆ°á»i. Kẻ ấy luôn luôn lập Ä‘i lập lại "tôi không biết". Bên cạnh bác sÄ© Rieux, "cứu nhân Ä‘á»™ thế", má»™t lòng tẩy trừ ná»c Ä‘á»™c dịch hạch, Clamence hiện ra nhÆ° má»™t thứ phản Ä‘á»: Hắn biết quá rõ vá» mình, vá» ngÆ°á»i, kể cả những ngÆ°á»i chuyên hy sinh cho những "lý tưởng cao thượng".
     Camus nhÆ° muốn "sá»­a sai" những nhân vật xuất hiện trÆ°á»›c. Ãối diện vá»›i Meursault má»™t kẻ sát nhân "vô tá»™i", hắn, Clamence, má»™t kẻ không cầm súng nhÆ°ng cÅ©ng giết ngÆ°á»i. Trá»±c diện vá»›i bác sÄ© Rieux cứu ngÆ°á»i, hắn, Clamence dá»™i nÆ°á»›c cÆ°á»ng toan vào lòng ngÆ°á»i, làm ô nhiá»…m những "tâm hồn vô tá»™i" qua tá»± truyện của hắn.
     La chute nhÆ° má»™t tiếng rÆ¡i, quỵ ngã, nhÆ° là trụy lạc, sa Ä‘á»a. TrÆ°á»›c hết là tiếng thân ngÆ°á»i rá»›t xuống nÆ°á»›c, là sá»± quỵ ngã trong trụy lạc của Clamence, kẻ còn mang tên Jean Baptiste, ngÆ°á»i tiên tri thiên mệnh của Chúa. La chute phải chăng là tiếng vá»ng sau cùng của Camus vá» ná»—i Ä‘au không cứu được của loài ngÆ°á»i?

     Vẫn trong lá»i vÄ©nh biệt Camus, Sartre cho rằng La chute là cuốn sách hay nhất của Camus và cÅ©ng được ít ngÆ°á»i hiểu nhất. Lá»i Sartre chứng từ cho ná»—i cô Ä‘Æ¡n, lạc khuất của Sartre, của Camus, trong tình bạn. Chứng từ "muá»™n quá, xa quá..." trong tình ngÆ°á»i.
     Trả lá»i Sartre, La chute vang lên những ảo ảnh cuối cùng vá» sá»± cô Ä‘Æ¡n và bất hạnh. Ở đâu bắt đầu lá»i sám hối? Ãâu là lá»i buá»™c tá»™i? Ãiá»u chắc chắn là ná»—i Ä‘au nhân sinh chÆ°a bao giá» thoát khá»i Camus, con ngÆ°á»i và tác phẩm, thá»i còn sống cÅ©ng nhÆ° thá»i đã khuất.

Paris tháng 1/2001
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) absinthe
(2) Ãiá»u đáng chú ý là lá»i tuyên ngôn này cÅ©ng na ná giống các tuyên ngôn của đảng Cá»™ng sản: Thánh hóa lãnh tụ và Ãảng. Không biết đảng nào đã đạo văn đảng nào?
(3) cả hai bài của Sartre và Camus Ä‘á»u đăng trong Les Temps Modernes, số 82, tháng 8/1952
(4) tác phẩm của Sartre.
(5) cầu bắc qua sông Seine, gần trÆ°á»ng Mỹ Thuật.
(6) vô địch quyá»n anh của Pháp những năm 30-40

© 1995-2001 Thụy Khuê


Trở Vá»   ]