Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

XIII. Thơ tự do
Thanh Tâm Tuyá»n


     Má»™t tác phẩm văn há»c có thể phản chiếu được thá»i đại hay không? Tôi Không Còn Cô Ãá»™c của Thanh Tâm Tuyá»n có thể trả lá»i được câu há»i đó.

     Xuất hiện tháng 10/1956 cùng vá»›i tạp chí Sáng Tạo, tác phẩm gây những phản ứng cá»±c kỳ tÆ°Æ¡ng phản và nhiá»u năm sau, lá»i yêu, tiếng ghét vẫn chÆ°a nguôi cÆ°á»ng Ä‘á»™ và nồng Ä‘á»™ ban đầu.
     Cùng thá»i Thanh Tâm Tuyá»n, thÆ¡ của Quách Thoại, Cung Trầm Tưởng, Ãoàn Thêm, Nguyá»…n Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, ... dạng thức tá»± do, Tô Thùy Yên, Hoàng Trúc Ly, Nguyên Sa, ... vẫn còn lÆ°u luyến thÆ¡ má»›i, Bùi Giáng, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n, ... hình ảnh má»›i nhÆ°ng hình thức cÅ©.

     Tôi Không Còn Cô Ãá»™c đứng riêng má»™t phía -cô Ä‘á»™c- trong hành trình tá»± do của mình. TrÆ°á»›c Thanh Tâm Tuyá»n cùng Thanh Tâm Tuyá»n và sau Thanh Tâm Tuyá»n, chÆ°a có tác phẩm nào gây nhiá»u tÆ°Æ¡ng phản nhÆ° thế, bởi chính nó là sá»± tÆ°Æ¡ng phản.

Thanh Tâm Tuyá»n nhà thÆ¡ tÆ°Æ¡ng phản

     Là má»™t nhà lý luận, Thanh Tâm Tuyá»n lý giải hành trình thÆ¡ tá»± do của mình trong bài tiểu luận Ná»—i Buồn Trong ThÆ¡ Hôm Nay: Tại sao phải đổi má»›i? - Bởi vì thÆ¡ luật gò bó nhịp Ä‘iệu trong tám câu. ThÆ¡ má»›i biến hóa hÆ¡n, nhÆ°ng rút gá»n phạm vi trong bốn câu. ThÆ¡ phá thể là thÆ¡ má»›i trong ngõ cụt: Các câu dài ngắn khác nhau nhÆ°ng đầy vần Ä‘iệu giả tạo, vì thế mà có thÆ¡ tá»± do. Nhịp Ä‘iệu của thÆ¡ tá»± do không gieo lối đồng âm, đồng thanh, mà là nhịp Ä‘iệu của hình ảnh, nhịp Ä‘iệu của ý thức.

     Dá»±a vào sá»± phân biệt của Nietzsche giữa hai quan niệm nghệ thuật đối chá»i nhau: Nghệ thuật Apollon vá»›i cái đẹp toàn bá»™, hoàn chỉnh và nghệ thuật Dyonysos phá vỡ những hình thức sẵn có, Thanh Tâm Tuyá»n chá»n nghệ thuật thứ nhì:

 "(NgÆ°á»i làm thÆ¡ hôm nay) không mÆ¡ má»™ng, nghÄ©a là không tạo những hình dáng cho cuá»™c Ä‘á»i vốn đã là má»™t hình dáng, há» muốn nhìn thá»±c tế bằng con mắt trợn tròn, căng thẳng phá vỡ hết má»i hình dáng để sá»± vật hiện ra vá»›i cái thá»±c chất há»—n loạn không che đậy."
(Ná»—i Buồn Trong ThÆ¡ Hôm Nay, 1956, in lại trên VÄ‚N số đặc biệt Thanh Tâm Tuyá»n tháng 10/1972)
     Ãồng ý vá»›i nghệ thuật Dionysos. NhÆ°ng cÅ©ng trong tạp chí VÄ‚N ấy, ở bài tiểu luận Nhân NghÄ© Vá» Há»™i Há»a, Thanh Tâm Tuyá»n viết: "Nghệ thuật là cách xây dá»±ng cụ thể của Ä‘á»i sống. Do đó trong danh từ nghệ thuật tá»± nó đã loại trừ danh từ trừu tượng [...]. Há»™i há»a trừu tượng là má»™t hủy thể thuần túy. NgÆ°á»i xem không tìm thấy ý nghÄ©a nào ngoài sá»± đổ vỡ hoàn toàn của má»i hình thể, sá»± rối loạn vô định của Ä‘Æ°á»ng nét." (Sách đã dẫn)

     Nhà thÆ¡ trẻ tuổi quá lá»i chăng? (bài viết năm 1956, in lại năm 72, các tác phẩm chủ yếu của Thanh Tâm Tuyá»n xuất hiện lúc ông 19, 20 tuổi). Má»™t dấu há»i được đặt ra: Tại sao ngÆ°á»i làm thÆ¡ có quyá»n phá vỡ hết má»i hình dáng để sá»± vật hiện ra vá»›i cái thá»±c chất há»—n loạn của nó, mà ngÆ°á»i vẽ lại không được quyá»n hủy thể?Cho rằng há»™i há»a trừu tượng là hủy thể thuần túy Ä‘i. Nếu đã quan niệm tá»± do tuyệt đối, tại sao không chấp nhận hủy thể thuần túy ? Văn chÆ°Æ¡ng không chỉ có những tích cá»±c. Ãối diện vá»›i Malraux còn có Céline, trÆ°á»›c Céline có Sade. Không phải ngẫu nhiên mà Nietzsche ca tụng tính déclin nÆ¡i con ngÆ°á»i. Những hình ảnh mÆ°a rÆ¡i sao, lệ đá xanh của Thanh Tâm Tuyá»n thì dá»±a trên thá»±c tế nào trong Ä‘á»i sống? Và xây dá»±ng gì cho Ä‘á»i sống? Mà vẫn là nghệ thuật, nghệ thuật huyá»n ảo và quyến rÅ©.

     Nghiệm cho cùng, nhìn má»™t cách nào đó, há»™i há»a trừu tượng có thể là ngÆ°á»i bạn đồng hành của thÆ¡ tá»± do. Kandinsky để cảm hứng tá»± do, tràn ra những thể (formes) vô hình thức, cá»±c kỳ khác lạ, biểu dÆ°Æ¡ng thế giá»›i ná»™i tâm và khả năng tưởng tượng của tác giả. Ở bình diện đối lập, Malévitch và Mondian biểủ hiện vÅ© trụ má»™t cách thuần lý và Ä‘Æ¡n giản nhất bằng những Ä‘oạn thẳng nói lên tính cách đứt Ä‘oạn của không gian và Ä‘á»i sống. Há»™i há»a trừu tượng hòa hợp hai quan niệm tÆ°Æ¡ng phản trên, mở ra má»™t ngã má»›i cho ngÆ°á»i nghệ sÄ©. Nếu há»™i há»a truyá»n thốngtổng hợp những Ä‘Æ°á»ng nét, hình thể, màu sắc để tạo nên những toàn bá»™ hoàn chỉnh thì há»™i há»a trừu tượng phản ánh khả năng phân tích những toàn bá»™ hoàn chỉnh của ngÆ°á»i nghệ sÄ©, cùng trong chức năng phục vụ nghệ thuật. Có thể nói đó cÅ©ng là hai khía cạnh của nghệ thuật: Apollon và Dionysos.

*

     Những Ä‘iá»u dông dài trên đây chỉ để chứng minh rằng Thanh Tâm Tuyá»n là má»™t tác giả phức tạp và tÆ°Æ¡ng phản. Má»™t đặc trÆ°ng hiếm hoi trong văn há»c Việt từ trÆ°á»›c đến giá».
Ãiểm tÆ°Æ¡ng phản thứ nhất mà ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể tìm thấy ở Thanh Tâm Tuyá»n, có lẽ là ông sống má»™t lúc hai thá»±c tại: Thá»±c tại hiện sinh trong cái nghÄ©a Ä‘i đến tận cùng của nhận thức (perception), lý trí chủ Ä‘á»™ng biện chứng. Và thá»±c tại siêu thá»±c, phủ nhận vai trò của lý trí, tìm đến phần vô thức trong sáng tạo. Tác phẩm của Thanh Tâm Tuyá»n chao đảo giữa hai dòng nÆ°á»›c ngược chiá»u: Tạo hình bằng những giấc mÆ¡, qua mÆ¡ tìm đến má»™t hiện thá»±c chát chúa, bạo liệt. Không phải là hiện thá»±c phê phán xã há»™i Bỉ Vá» -Nguyên Hồng, Chí Phèo -Nam Cao nữa, mà là hiện thá»±c cá»±c thá»±c, Ä‘á»›n Ä‘au, khốc liệt, buồn nôn của mình trá»±c diện vá»›i chính mình: Roquentin trong Sartre, Tôi trong Phục Sinh của Thanh Tâm Tuyá»n.

 Ãiểm thứ nhì: tÆ° tưởng hoài nghi xuất hiện cùng vá»›i sứ mệnh anh hùng (Malraux, Eluard) tranh đấu cho tá»± do dân chủ, gây ra nghịch lý của tá»± do, Ä‘Æ°a đến câu há»i: Có thể có tá»± do? Ãó là vấn Ä‘á» của Bếp Lá»­a (1957) được thể hiện ngay trong lá»i má»i ngÆ°á»i Ä‘á»c tá»± do bÆ°á»›c vào tác phẩm Tôi Không Còn Cô Ãá»™c.

 á»ž đây tôi là vị hoàng đế đầy đủ
 quyá»n uy. Bởi vì ngÆ°á»i vào
 trong đất Ä‘ai của tôi
 ngÆ°á»i hoàn toàn tá»± do
 Ä‘ể cai trị tôi có những luật lệ
 tinh thần mà ngÆ°á»i phải thần
 phục nếu ngÆ°á»i muốn nhập
 lãnh thổ.
 NgÆ°á»i hoàn toàn tá»± do
 và có thể ném cuốn sách qua cá»­a sổ.
 (trang 10)
     Hình ảnh này tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° hình ảnh "tôi khắc tá»± do vào má»—i tâm hồn" (trang 63), có thể là hình ảnh của ngÆ°á»i Việt, sau hiệp định Genève được đúng 300 ngày để tá»± do lá»±a chá»n giá»›i tuyến của mình. Sau khi đã lá»±a chá»n rồi, ngÆ°á»iphải thần phụcvì đãnhập lãnh thổ.

     Vì vậy ở Thanh Tâm Tuyá»n, tôi yêu những cái tôi "vẽ chữ Tá»± Do má»i ngÆ°á»i cÆ°á»i ào ạt" (trang 62) hÆ¡n những cái tôi "khắc Tá»± Do vào má»—i tâm hồn" (trang 63). NhÆ°ng nếu loại trừ những cái tôi "khắc Tá»± Do vào má»—i tâm hồn" ļ/i>?i, thì ngá»n lá»­a đấu tranh tiêu tán và tác phẩm không có lý do tồn tại. Ãó là mâu thuẫn sâu xa giữa tác phẩm và biểu tượng, giữa đấu tranh và lý tưởng tranh đấu, giữa hai cá»±c và con ngÆ°á»i (không thể lá»±a chá»n, không biết lá»±a chá»n). Con ngÆ°á»i ở vị trí trung gian, không Ä‘en, không trắng, con ngÆ°á»i chịu Ä‘á»±ng và bắc cầu. Tác phẩm nhÆ° cái cầu nổi bắc giữa hai cá»±c mà con ngÆ°á»i tòng teng trên đó. Nó biểu thị những nhận thức ná»™i tại của con ngÆ°á»i vá» mình, vá» thá»i đại mình Ä‘ang sống, bao gồm những phi lý, bất lá»±c của cuá»™c Ä‘á»i nhược tiểu, chia đôi đất nÆ°á»›c, chiến tranh, tá»± do, cá»™ng sản, bạo lá»±c, đàn áp, rác rưởi, hận thù, vá»›i cái nhìn chủ quan của ngÆ°á»i nhập cuá»™c và tranh đấu. Nó phản ánh má»™t giai Ä‘oạn chủ quan của lịch sá»­ mà má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải nhập cuá»™c và tranh đấu dù cảm thấy cái phi lý của đấu tranh: Tá»± do cÅ©ng nhÆ° sá»± thật, hai sức mạnh tối thượng của con ngÆ°á»i, nhÆ°ng Ä‘á»u là những thá»±c thể không nắm bắt, tranh đấu được: Con ngÆ°á»i không sở hữu tá»± do. Con ngÆ°á»i không sở hữu sá»± thật. Con ngưòi là tá»± do. Con ngÆ°á»i là sá»± thật. Khi cất tiếng tranh đấu cho tá»± do, cho sá»± thật, hắn đã loại trừ tá»± do và sá»± thật ra khá»i bản chất của mình, chúng trở thành đối tượng chiếm lÄ©nh và mặc nhiên hắn đã bÆ°á»›c vào cÆ°Æ¡ng vị của kẻ xâm lấn: Tranh đấu cho hòa bình là hình thức khôi hài nhất của các hình thức đấu tranh.
    Tác phẩm của Thanh Tâm Tuyá»n thể hiện sá»± mâu thuẫn đó.

*

     Vá» bí quyết sáng tạo, Thanh Tâm Tuyá»n thổ lá»™:

 Tôi sống thÆ°á»ng trá»±c bằng hình ảnh.
 Bài thÆ¡ này tôi viết trong giấc mÆ¡.
 (Hình Ảnh - trang 40)
     MÆ¡ đây là mÆ¡ tỉnh trong vô thức, cái kho vô tận của con ngÆ°á»i, là tiá»m lá»±c của sáng tạo, cho nên thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n tràn ngập hình ảnh:
 Ãêm giao thừa thế ká»· mÆ°a rÆ¡i sao.
 Mái sáng Ä‘Æ°á»ng nằm chiêm bao biển giận dá»—i
 bàn tay mây mắt trăng môi nhiệt Ä‘á»›i
 (trang 46)
     Ba câu thÆ¡ trên quy tụ tám hình ảnh Ä‘á»™c đáo liên tiếp, loại hình chÆ°a xuất hiện trên thÆ¡ Việt từ trÆ°á»›c đến giá»: Ãêm giao thừa thế ká»·, mÆ°a rÆ¡i sao, mái sáng, Ä‘Æ°á»ng nằm chiêm bao, biển giận dá»—i, bàn tay mây, mắt trăng, môi nhiệt Ä‘á»›i. Biện pháp siêu thá»±c tận dụng đến kiệt cùng. Thanh Tâm Tuyá»n là má»™t trong những nhà thÆ¡ giầu hình ảnh nhất trong thÆ¡ Việt.

    Cái má»›i đầu tiên mà Thanh Tâm Tuyá»n Ä‘em vào thÆ¡ Việt là dứt bá» hình thức hoàn chỉnh và đóng của câu thÆ¡ truyá»n thống kiểu "Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụi", để Ä‘i đến hình thức mở, dang dở, có thể nối tiếp:

 Tôi buồn khóc nhÆ° buồn nôn
 ngoài phố
 nắng thủy tinh
     Tính cách dang dở, dứt Ä‘oạn này không chỉ hiện diện trong thÆ¡ mà là tính cách chung của văn há»c nghệ thuật thế ká»· XX. Picasso "cắt" mặt của các cô gái Avignon (Mesdemoiselles d'Avignon) ra làm nhiá»u mảnh, thể hiện khuôn mặt chuyển Ä‘á»™ng, vá»›i nhiá»u khía cạnh, kể cả những khía cạnh ná»™i tâm; thay thế chân dung cổ Ä‘iển, hoàn mỹ (khuôn mặt im lìm - đối tượng chết) không có trong thá»±c tế. Dos Passos ghép những "mảng chuyện", thỉnh thoảng Ä‘Æ°a ống kính caméra quẹt sang phía khác - lại có thá»i sá»± lá»t vào, để ngÆ°á»i Ä‘á»c cảm nhận được môi trÆ°á»ng sống sinh Ä‘á»™ng trÆ°á»›c mắt.
     Tóm lại Ä‘á»i sống là những mảng đứt Ä‘oạn. TÆ° tưởng chúng ta cÅ©ng đứt khúc: Ä‘ang nghÄ© cái ná», xá» sang cái kia. Văn chÆ°Æ¡ng cổ Ä‘iển kể chuyện má»™t mạch từ A đến Z: Anh A Ä‘ang buồn, cô B, cô C đến an ủi, vá»— vá», hết buồn. Sá»± thá»±c cuá»™c Ä‘á»i không diá»…n biến theo tình tá»± thẳng tắp nhÆ° thế. Mà khi tôi buồn khóc nhÆ° buồn nôn, tôi nhìn ra ngoài phố thì nắng vẫn thủy tinh. Vậy tính cách đứt Ä‘oạn trong thÆ¡ mà Thanh Tâm Tuyá»n gá»i là nhịp Ä‘iệu của hình ảnh và nhịp Ä‘iệu của ý thức chỉ là má»™t lối diá»…n tả gần gụi vá»›i thá»±c tại hÆ¡n: Thá»±c tại là má»™t chuá»—i liên tục những đứt Ä‘oạn. Bài Phạm Văn Thông (1) của Quách Thoại là bài thÆ¡ hình thức tá»± do, có giá trị nhân bản cao, nhÆ°ng ná»™i dung vẫn còn cấu trúc liên tục của chuyện kể. Bài Cánh Ãồng Con Ngá»±a Chuyến Tầu (2) của Tô Thùy Yên, có nhịp Ä‘iệu, có chuyển Ä‘á»™ng cuốn theo hình ảnh, nhÆ°ng vẫn sắp xếp các diá»…n biến theo tình tá»± liên tục. Tính cách đứt Ä‘oạn này cho tá»›i nay chỉ có hai nhà thÆ¡ thá»±c hiện trong hai chiá»u hÆ°á»›ng khác nhau: Thanh Tâm Tuyá»n và Lê Ãạt. Thanh Tâm Tuyá»n cắt đứt mạch liên tục bằng hình ảnh. Lê Ãạt sá»­ dụng những con chữ.
 
 
 

Cái tôi Thanh Tâm Tuyá»n

    Bài thÆ¡ Phục Sinh có thể coi nhÆ° má»™t thông Ä‘iệp tÆ° tưởng và nghệ thuật của Thanh Tâm Tuyá»n, đặt ra nhiá»u nghi vấn tiếp nhận. Thoạt nhìn có vẻ dá»…: Nhịp Ä‘iệu hình ảnh gắn liá»n vá»›i nhịp Ä‘iệu ý thức để trở thành nhịp Ä‘iệu nhận thức vá» ná»™i dung tÆ° tưởng: Cần hủy để tái sinh trong Ä‘á»i sống, trong sáng tạo. PhÆ°Æ¡ng tiện thá»±c hiện: Mình trá»±c diện vá»›i chính mình, mình tá»± bóc vá» mình, để lá»™t xác, tái sống. Hai chữ buồn nôn ngay dòng đầu gá»i ngÆ°á»i Ä‘á»c đến má»™t phÆ°Æ¡ng trá»i khác: má»™t Roquetin - Sartre và má»™t Tôi - Thanh Tâm Tuyá»n. Hai hữu thể cách nhau vạn dặm nhÆ°ng cùng chung má»™t ná»—i Ä‘au, cùng chịu khảo hạch của nhận thức, cả hai Ä‘á»u phải há»c lại cảm giác vá»›i tất cả giác quan của mình, và bá»—ng thấy vÅ© trụ xã há»™i, vÅ© trụ văn hóa, thẩy Ä‘á»u đổ vỡ, cần phải hủy diệt để tái sinh:

 Phục sinh
 Tôi buồn khóc nhÆ° buồn nôn
 ngoài phố
 nắng thủy tinh
 tôi gá»i tên tôi cho đỡ nhá»›
 thanh tâm tuyá»n
 buổi chiá»u - sao vỡ vào chuông giáo Ä‘Æ°á»ng
 tôi xin má»™t chá»— quỳ thầm kín
 cho đứa nhá» linh hồn
 sợ chó dữ
 con chó đói không màu

 tôi buồn chết nhÆ° buồn ngủ
 dù tôi Ä‘ang đứng trên bá» sông
 nÆ°á»›c Ä‘en sâu thao thức
 tôi hét tên tôi cho nguôi giận
 thanh tâm tuyá»n
 Ä‘êm ngã xuống khoảng thì thầm tá»™i lá»—i
 em bé quàng khăn Ä‘á» Æ¡i
 này má»™t con chó sói
 thứ chó sói lang thang
 tôi thèm giết tôi
 loài sát nhân muôn Ä‘á»i

 tôi gào tên tôi thảm thiết
 thanh tâm tuyá»n
 bóp cổ tôi chết gục
 Ä‘ể tôi được phục sinh

 từng chuá»—i cuá»™c Ä‘á»i tiếp nối
 nhân loại không tha thứ tá»™i giết ngÆ°á»i
 bá»n Ä‘ao phủ quỳ gối
 giá» phục sinh

 tiếng kêu là kinh cầu
 những thế ká»· chỠđợi

 tôi thèm sống nhÆ° thèm chết
 giữa hÆ¡i thở giao thoa
 ngá»±c cháy lá»­a
 tôi gá»i khẽ
 em
 hãy mở cá»­a trái tim
 tâm hồn anh vừa sống lại thành trẻ thÆ¡
 trong sạch nhÆ° má»™t lần sá»± thật

     Tá»± hủy để tái sinh, chÆ°a giải quyết vấn Ä‘á». Bạn bèn thá»­ cách tiếp nhận thứ nhì: Từ khoảng tối ná»™i tại, phóng ra những hình ảnh há»—n loạn, ghê gá»›m mà con ngÆ°á»i dấu kỹ trong tiá»m thức và quên Ä‘i trong vô thức: Những tá»™i ác, giết ngÆ°á»i, lang sói, ... của cái tôi được phanh phui, trần trụi trÆ°á»›c ánh nắng thủy tinh, tia mắt băng trinh của em bé quàng khăn Ä‘á».

     Tôi gá»i tên tôi cho đỡ nhá»›: Có má»™t cái tôi hiện hữu (tôi gá»i tên tôi) và má»™t tôi vắng mặt (cho đỡ nhá»›). Sá»± phân thân và phân tâm này vừa chứng minh sá»± đổ vỡ không cứu vãn được trong con ngÆ°á»i, vừa là nhận thức sâu xa vá» những mất mát, tứ tán của chính mình.
     Tôi hét tên tôi cho nguôi giận: Vẫn có hai tôi. Má»™t tôi Ä‘ang hét và má»™t tôi Ä‘ang làm bậy (cho nguôi giận). Cái tôi nhận thức chạy xông vào vùng tiá»m thức để tìm kiếm lục lá»i cái tôi tá»™i lá»—i, trốn vào bóng tối, vào chá»— quên Ä‘i của tâm hồn. Cái tôi "vô tá»™i" bóp cổ cái tôi có tá»™i và trở thành kẻ sát nhân. (Ãây không chỉ là má»™t hình ảnh siêu thá»±c, mà còn cá»±c thá»±c: hình ảnh của những ngÆ°á»i đòi kết án tá»­ hình những kẻ sát nhân). Trong khi đó thì những hình ảnh tÆ°Æ¡ng phản của má»™t thế giá»›i khác: em bé quàng khăn Ä‘á» cận ká», vô tÆ°, trong sáng, chÆ°a má»™t lần ngá» vá»±c đến cái mỠám của con ngÆ°á»i chứa Ä‘á»±ng trong các vùng sâu.
     Và cuối cùng, cứu cánh, cứu rá»—i, trên hết vẫn là tình yêu:

 em
 hãy mở cá»­a trái tim
 tâm hồn anh vừa sống lại thành trẻ thÆ¡
 trong sạch nhÆ° má»™t lần sá»± thật
     NhÆ°ng tình yêu chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện hành Ä‘á»™ng "thế giá»›i tuyệt đối của Tình Ãi bị phá vỡ, những thần tượng sụp đổ. Tình Ãi cÅ©ng bị làm phÆ°Æ¡ng tiện khám phá Ä‘á»i sống, khai quật ý thức".
(Tá»±a Liên Ãêm Mặt Trá»i Nhìn Thấy, sÄ‘d)

    Không có cứu cánh, không còn cứu cánh, con ngÆ°á»i quay trở lại sá»± hủy diệt tròn (destruction circulaitre), vô tá»™i - có tá»™i cùng sát nhân nhÆ° nhau, má»™t vòng luân hồi trong hÆ° vô, gặp lại Nietzsche. Tác phẩm của Thanh Tâm Tuyá»n nằm trong qÅ©y đạo nghi vấn liên tục, luôn luôn đặt lại vấn Ä‘á».
 
 

*












Thanh Tâm Tuyá»n và tình yêu

    Rất may nhà thÆ¡ nói vậy nhÆ°ng không phải vậy. Dù tình yêu chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện khai quật ý thức, nhÆ°ng ông cÅ©ng vẫn dành cho tình yêu những lá»i tha thiết nhất:

 Tôi biết những ngÆ°á»i khóc lẻ loi
 không nguôi má»™t phút
 những ngÆ°á»i khóc lệ không rÆ¡i ngoài tim mình
 em biết không
 lệ là những viên đá xanh
 tim rÅ© rượi

 Ä‘ôi khi anh muốn tin
 ngoài Ä‘á»i chỉ có trá»i sao là đáng kể
 mà bên những vì sao lấp lánh đôi mắt em
 Ä‘ến ngày cuối
 Ä‘ôi khi anh muốn tin
 ngoài Ä‘á»i thÆ¡m phức những trái cây của thượng đế
 mà bên những trái cây ngá»t ngào đôi môi em
 nguồn sữa mật khởi đầu
 Ä‘ôi khi anh muốn tin
 ngoài Ä‘á»i đầy cá» hoa tinh khiết
 và bên cá» hoa quyến rÅ© cánh tay em
 vòng ân ái
 Ä‘ôi khi anh muốn tin
 Ã´i những ngÆ°á»i khóc lẻ loi má»™t mình
 Ä‘au Ä‘á»›n lệ là những viên đá xanh
 tim rÅ© rượi

     Ãối chất vá»›i trữ tình lãng mạn: Tin tưởng và thần thánh hóa tình yêu, thì ở đây là má»™t thái Ä‘á»™ hoài nghi: đôi khi anh muốn tin. NhÆ°ng hoài nghi trong xác quyết bằng những hình ảnh cá»±c kỳ Ä‘á»›n Ä‘au: Những ngÆ°á»i khóc lệ không rÆ¡i ngoài tim mình, lệ là những viên đá xanh, tim rÅ© rượi mà thi ca cổ Ä‘iển và lãng mạn chÆ°a mạo hiểm để liên kết những chất vô cÆ¡ nhÆ° đá, vá»›i hữu cÆ¡ nhÆ° nÆ°á»›c mắt, cùng sinh vật huyá»n nhiệm nhÆ° trái tim con ngÆ°á»i.
 Anh xin em ngá»n tóc cá» cái hôn tím
 mắt chợt xẩm chiá»u
 bởi trôi qua những miá»n tâm sá»± viếng thăm

 có thể em chết trÆ°á»›c khi anh kịp vá»
 không ai khép cá»­a sổ
 cúi xuống viá»n mi những bóng tối bên ngoài
 có thể rồi anh sẽ yêu ngÆ°á»i đàn bà thứ hai
 anh không chối
 nhÆ°ng mãi mãi em còn là đất dÄ© vãng
 mã rá»… tình cảm đòi bén gần
 và những viên gạch những lối xÆ°a
 còn chiêm bao gót em má»m âu yếm
 ...
 vậy sao em lại ngủ
 ngủ trong lòng má»™ trong nghÄ©a địa thân thể anh
 vá»›i áo cá» may châm da thịt
 (Liên Những Bài ThÆ¡ Tình Thá»i Chia Cách)

     Sá»± tiếp cận của nhà thÆ¡ vá»›i tình yêu ở đây dÆ°á»ng nhÆ° đã ra ngoài cõi sống, ngoài cõi biết: ngủ trong lòng má»™, trong nghÄ©a địa thân thể anh, vá»›i áo cá» may châm da thịt, bất ngá», không nằm trong tầm vá»›i của nhiá»u ngÆ°á»i, nó lá»›n lao trong tình yêu, trong sáng tạo. Maurice Blanchot đã từng liên kết tình yêu, sá»± sống vá»›i cái chết nhÆ° má»™t guồng máy sinh Ä‘á»™ng của cuá»™c Ä‘á»i, hiển nhiên qua nhiá»u giai Ä‘oạn: Tình yêu là cÆ¡ nguyên của sá»± sống, trong má»™t cuá»™c chiến cam go: Khi vượt tuyến vào vòng trứng, bao nhiêu tinh trùng đã bá» mạng? Cuá»™c Ä‘á»i thoát thai từ chiến tranh, từ nhiá»u cái chết và tình yêu Ä‘Æ°a đến sá»± hủy hoại trÆ°á»›c khi tái tạo má»™t tinh thể má»›i.

     TrÆ°á»ng ca Ãêm trong Liên Ãêm Mặt Trá»i Tìm Thấy trổi dậy những nét Ä‘á»›n Ä‘au ấy, có phần khốc liệt hÆ¡n: Tá»™i ác dần dần tái chiếm lãnh địa, tình yêu mắc bạo bệnh, thổ huyết, chết quằn quại bên má»™t nhân loại lầm lì, sa Ä‘á»a và cô Ä‘á»™c.

 Ãêm
I ...
Ở cuối đêm
em rÅ© tóc nói những lá»i mê sảng
những ám hiệu
của mặt biển đen không
tình yêu tuyệt vá»ng
anh xé tóc em cùng những cánh lá chết
mùa thu
gây thÆ°Æ¡ng tích nÆ¡i cÆ°á»m tay
khóa chặt
anh xô ngã em từ chóp đỉnh hạnh phúc
khuôn mặt vỡ tan
như cẩm thạch
như nước mắt
nhÆ° muôn Ä‘á»i
...
VII
Những bài thơ tình không viết được
những hồn ma hoang đầu ngá»n cây
xác chết rữa nát
trong kẹt rừng khô
đêm thức dậy mở mắt
đã mù
hai con sâu nằm trên chân mày khoét lỗ
con quạ hôi hám mở lồng ngực bay lên
má» ngậm quả tim Ä‘á»±ng đầy hình ảnh Ä‘á»i ngÆ°á»i
Ä‘á»i ngÆ°á»i thản nhiên nhÆ° tên gá»i

...
X [...]
Có ai gá»i tên tôi tôi giữa phố, phố hoảng sợ cái tên lăn nhÆ° má»™t xác chết nhập hồn. [....] Anh không phải là má»™t cái tên [...] Má»—i lần muốn gặp anh em chỉ việc chá»c dao thẳng vào tim, máu sẽ chảy và anh tá»›i theo con Ä‘Æ°á»ng máu tinh khiết ấy. Anh sẽ uống những giá»t máu thÆ¡m tho của tình yêu làm anh bất tá»­. [...]

Có ai gá»i tên tôi giữa phố, ngay sau lÆ°ng phố cụt cái tên má»c hai cánh tay chá»›i vá»›i. Tôi dừng lại rút khí giá»›i, con dao của em, ...
Sao không ai gá»i tôi nữa? Tôi đứng im đây, vá»±c sâu trÆ°á»›c mắt, cái tên sau lÆ°ng.  [....] Cái tên chết Ä‘iếng. [...] Hóa ra tôi đâm tôi chết tốt.
CÅ©ng xong.


     Con Ä‘Æ°á»ng tìm bản thể (cái tôi) dẫn đến hủy thể. Hủy thể ở đây là tình yêu. Tình yêu vừa là cứu cánh, tình yêu còn Ä‘i đôi vá»›i tá»™i ác, cái chết - Trong tình yêu có cái chết và tá»™i ác, trong cái chết và tá»™i ác có tình yêu. Khó có tác phẩm nào trình bầy được sá»± tÆ°Æ¡ng phản đến cá»±c Ä‘á»™ ấy trong con ngÆ°á»i. NgÆ°á»i Ä‘á»c loạn thần trÆ°á»›c những hình ảnh cá»±c kỳ Ä‘en và đẹp: Anh xé tóc em cùng những cánh lá chết, mùa thu ghi thÆ°Æ¡ng tích nÆ¡i cÆ°á»m tay khóa chặt, anh xô ngã em từ chóp đỉnh hạnh phúc khuôn mặt vỡ tan nhÆ° cẩm thạch nhÆ° nÆ°á»›c mắt nhÆ° muôn Ä‘á»i., con quạ hôi hám mở lồng ngá»±c bay lên, v.v... và sau cùng hình ảnh Orphée tìm ngÆ°á»i yêu qua nhiá»u miá»n địa ngục và giết ngÆ°á»i yêu bằng tình yêu của mình: Khi Orphée ngoái lại, bánh xe hủy diệt luân hồi giữa tình yêu, tá»™i ác, sá»± sống và sá»± chết lại vận hành, vận hành cho tá»›i khi nào còn con ngÆ°á»i trên nhân thế, ngoài nhân thế.
 
 

*












Thanh Tâm Tuyá»n và mầu da.

     Trong những ná»—i Ä‘au của Thanh Tâm Tuyá»n, có cái Ä‘au nhá»: Ä‘au chia đôi đất nÆ°á»›c (bài VÄ© Tuyến), có cái Ä‘au lá»›n: Ä‘au mầu da, Ä‘au thân phận nhược tiểu của con ngÆ°á»i (bài Ãen).

 Ãen
Má»™t ngÆ°á»i da Ä‘en má»™t khúc hát Ä‘en
bầu trá»i Ä‘en sâu không cùng
những giòng nước mắt
xé nát thân thể bằng tiếng kèn đồng
bằng giá»ng của máu của tủy của há»n bắt đầu ngày tháng
giữa rừng không lối rừng mãi trống không
ném mình ném đám đông và trần truồng tủi cực hơn xác thịt
tan vỡ hôm qua hôm nay kể gì ngày mai
tội rằng không quên chẳng thể được quên
vì blues không xanh vì điệu blues đen
trêm mầu da nức nở
trong hộp đêm
bắt Ä‘au chẩy máu những thầm kín khóc cổ há»ng mình
ngón tay cấu lấy ông kèn như một bùa thiêng
chá»n ngoài thể xác ngoài thÆ°Æ¡ng yêu ngoài dữ tợn
chá»n thế giá»›i va chạm những loài kim réo gá»i
thá»i gian má»m
không gặp thá»i gian
không gian quay thành những vật kỷ niệm
rồi một buổi nào blues hiện vỠxanh
     Ãen Ä‘oạn tuyệt vá»›i lối phê phán xã há»™i để bÆ°á»›c vào hiện thá»±c hiện sinh: Nhà thÆ¡ không đứng ngoài để tả chân vá» má»™t ngÆ°á»i nghệ sÄ© da Ä‘en, ông nằm trong da, trong thịt, trong máu, trong nÆ°á»›c mắt, trong tiếng kèn của ngÆ°á»i nghệ sÄ© để phóng ra những âm thanh, những hình ảnh khốc liệt của má»™t khúc hát Ä‘en, trong bầu trá»i Ä‘en, vá»›i những giòng nÆ°á»›c mắt xé nát thân thể bằng tiếng kèn đồng, trên mầu da nức nở. Ở ngoài không thể làm được nhÆ° thế, phải ở trong, ở sâu má»›i Ä‘i đến kiệt cùng, đến thế. Xác đáng ghê gá»›m vá» mặt hiện thá»±c, nhÆ°ng cả bài thÆ¡ là má»™t dòng tÆ° tưởng trong trạng thái quặng má», chÆ°a đãi lá»c, chÆ°a có dấu vết kiểm duyệt của lý trí, những hình ảnh cứ mặc sức tuôn ra theo giòng máu, bắt ngÆ°á»i Ä‘á»c phải nín thở trÆ°á»n theo mạch thÆ¡ vì má»—i xuống hàng Ä‘á»u bắc cầu liên tục vá»›i câu trên, không ngừng đứt: Niá»m Ä‘au há»™i tụ từ hồng tâm Ä‘en, tóe máu Ä‘en ra tứ phía, nhuá»™m Ä‘en vÅ© trụ, không gian, thá»i gian và âm nhạc. Ãồng thá»i cÅ©ng từ hồng tâm huyết cầu này toát ra những hủy thể trÆ°á»ng kỳ của sá»± sống: Xé nát thân thể, giá»ng của máu của tủy của há»n, tan vỡ hôm qua hôm nay kể gì ngày mai... toát ra những bất công mãn kiếp của những số phận: trần truồng tủi cá»±c hÆ¡n xác thịt, quên chẳng thể được quên, chá»n ngoài thể xác ngoài thÆ°Æ¡ng yêu ngoài dữ tợn, chá»n thế giá»›i kim châm ... toát ra tính chất bất kỳ, phi lý của mầu da, của ngÆ°á»i dân nhược tiểu không có quyá»n lá»±a chá»n, và cuối cùng pha trá»™n vá»›i sá»± trốn chạy của thá»i gian và không gian làm nên má»™t thứ hủy diệt tròn: không gì có thể giải quyết nổi.

     Ná»—i Ä‘au Ä‘en không chỉ là ná»—i Ä‘au của ngÆ°á»i nghệ sÄ© kèn đồng đêm ấy, nó là ná»—i Ä‘au của nhân loại, tiết ra từ xÆ°Æ¡ng, từ tủy, từ giòng máu Ä‘en khốn nạn trong má»—i chúng ta vá»›i những ác tâm, kỳ thị, phân biệt chủng tá»™c. Chính dòng máu Ä‘en ghê gá»›m ấy đã xé nát thân thể, đã cào cấu huyết mạch những tâm hồn không được quyá»n chá»n mầu da của mình. Dòng máu Ä‘en "vô tá»™i" của má»—i ngÆ°á»i được dấu kín trong tiá»m thức, giả đò quên Ä‘i trong vô thức, nhÆ°ng luôn luôn chẩy ngầm trong huyết quản mà chỉ những nghệ sÄ© đích thá»±c má»›i cả gan đào sâu, cắt mạch cho nó tóe ra trong địa ngục con ngÆ°á»i. Há» là tá»± do. Há» là sá»± thật.Tháng 9/1995

Chú thích
(1) Trong tập Giữa Lòng Cuá»™c Ãá»i, Quách Thoại, tạp chí Văn Nghệ, Sài Gòn 1963.
(2) Trong tập Thơ Tuyển, Tô Thùy Yên, tác giả xuất bản, Hoa Kỳ, 1995.

© 1991-1995 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]