Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Lê Bá Ãảng, kịch ngÆ°á»i


 
     Có thể nói má»—i thá»i kỳ há»™i há»a của Lê Bá Ãảng, Ä‘á»u phát xuất từ bi kịch cá nhân. Cuá»™c Ä‘á»i trá»±c tiếp của tác giả và những ngÆ°á»i thân đã là củi lá»­a cho tác phẩm, những kịch ngÆ°á»i mà ông đặt tên là tấn tuồng nhân loại (comédie humaine) thoát thai từ những trò Ä‘á»i, trò Ä‘iếm, mà tác giả đả trải qua.

     Nếu từ ngá»±a, Lê Bá Ãảng cấu tạo thế giá»›i lạc quan vá» ngÆ°á»i, thì vá»›i ngÆ°á»i, ông đứng ở tÆ° thế ngược lại. Ông vẽ ngÆ°á»i dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ thú, hoặc ít ra là bằng cái nhìn của thú vá» ngÆ°á»i. Francis Ponge đã từng nhìn ngÆ°á»i bằng mắt ốc, mắt sá»i... Lê Bá Ãảng nhìn ngÆ°á»i bằng mắt ngá»±a, mắt mèo, mắt núi, mắt sông... và nhÆ° thế, chÆ°a chắc ngÆ°á»i đã cao và sâu hÆ¡n thú hoặc vật.

     NgÆ°á»i xem đặt biệt chú ý đến những nét má»ng, nét Ä‘Æ¡n, tôi gá»i là những nét bi quan Lê Bá Ãảng:
     Nếu trong tranh ngá»±a, nét của ông tung bay, giàu có, hoành tráng, thì trong tranh ngÆ°á»i, ông hà tiện nét, nét của ông hoài nghi, cay Ä‘á»™c, châm biếm, đôi khi đến Ä‘á»™ suồng xã, dâm ô... Những nét ấy nói  há»™ tranh, chúng bá»™c lá»™ những gì thoát ra từ cuá»™c sống tráo trở của con ngÆ°á»i vá»›i những hỉ, ná»™, ái ố, lạc... trong trạng thái trần trụi thê thảm nhất và vì thế, cÅ©ng khôi hài, hạ tiện, cÅ©ng Ä‘Æ¡n má»ng và lật lá»ng nhÆ° phận ngÆ°á»i.

     Dessin của ông đã sống và sáng há»™ ngÆ°á»i, trong cái tÆ° thế vừa mong manh, vừa bạc bẽo, nhạt nhẽo, phận sao phận bạc nhÆ° vôi. Chúng biểu trÆ°ng cảm nhận bi quan của Lê Bá Ãảng vá» con ngÆ°á»i, chúng là hiện thân thói Ä‘á»i Ä‘Æ¡n bạc, đảo Ä‘iên, thế bấp bênh trong cuá»™c sống. Chúng vắt vẻo cái mong manh trong sinh mệnh con ngÆ°á»i treo ngành giữa sống và  chết.

     Lê Bá Ãảng dùng nét vừa nhÆ° chất liệu há»™i há»a, vừa nhÆ° dung cách há»a sÄ©, vừa nhÆ° nhân cách của đối tượng há»™i há»a tức là con ngÆ°á»i. Và hiếm có nghệ sÄ© nào, chỉ vá»›i khía cạnh dessin không thôi, có thể phủ lấp nhiá»u diện mạo nghệ thuật nhÆ° thế.

     Có thể nói Lê Bá Ãảng ghét ngÆ°á»i. Ông thao túng con ngÆ°á»i bằng những nét mỉa mai, châm biếm, Lê Bá Ãảng nhìn và thá»±c hiện cõi nhân sinh bé tí(1) trong những trạng thái ngoạn mục và khôi hài. Ở đây, chữ nhân Ä‘i liá»n vá»›i chữ dục, thế giá»›i ngÆ°á»i của Lê Bá Ãảng là cõi nhân dục triá»n miên. Ông vẽ những cái không thể vẽ được: cái phiếm và cái Ä‘iếm trong con ngÆ°á»i.

     Tính cách biếm và Ä‘iếm trong con ngÆ°á»i hòa hợp vá»›i chất rong chÆ¡i, hài hÆ°á»›c của chính tác giả, tác hợp vá»›i những chất liệu cá»±c kỳ Ä‘Æ¡n giản: má»±c tàu, nét má»ng, tạo không khí đối thoại, thá»a hiệp tay đôi giữa nghệ sÄ© và những nhân vật do ông tạo ra: Nhân vật được nghệ sÄ© nhìn và vẽ, đồng thá»i nghệ sÄ© cÅ©ng là nhân vật. Nghệ sÄ© ở trong nhân vật, nhìn và vẽ nhân vật bằng linh hồn và thể xác của chính mình.

     Có thể nói, khi vẽ ngÆ°á»i, Lê Bá Ãảng đã phân thân và hóa thân. Ông vừa vẽ, lại vừa là nhân vật trong tranh ông Ä‘ang vẽ. Hành trình này thá»±c hiện qua trá»ng tâm mắt. Vượt ra ngoài câu nói thÆ°á»ng tình đôi mắt là cá»­a sổ của linh hồn, mắt đối vá»›i Lê Bá Ãảng là hồng tâm sáng tạo. Mắt soi suốt tâm linh và thể xác ngÆ°á»i và vật. Mắt sống trong núi, trong cây, trong cá», trong sông, trong biển... Mắt ở thượng nguồn chẩy xuống miá»n xuôi: suối mắt, mắt phượng, mắt hiển linh, mắt thịt da, mắt dâm ô trụy lạc, mắt thú, mắt ngÆ°á»i...

     Ãối tượng bị vẽ sẽ được nhiá»u con mắt ở tứ phía chiếu vào nhÆ° thế, và chính đối tượng cÅ©ng có quyá»n nhìn lại những quang cảnh xẩy ra trÆ°á»›c mắt. Hiện tượng phức xạ này khiến cho những chân dung ngÆ°á»i trong tranh Lê Bá Ãảng lạ lùng hÆ¡n những biếm há»a khác: Chúng nhiá»u chiá»u. Xoay Ä‘i, xoay lại, nhìn dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ nào, má»—i nhân vật trong tranh Ä‘á»u có thể nhìn mình, Ä‘á»u có thể dở dói những hành vi khác nhau, những tâm cảm khác nhau. Chúng bá»™c lá»™ không những cả ná»™i tâm lẫn hình thức của chúng, mà chúng còn cho biết những ẩn ức, những Ä‘iá»u không nói, những ám ảnh,  những má»™ng mÆ¡, chÆ°a thành hình. Nói theo ngôn ngữ triết há»c, tác giả mở cho ngÆ°á»i xem vào cả các vùng ý thức lẫn tiá»m thức trong con ngÆ°á»i. Nói gá»n: Tác phẩm mở cho thấy chá»— có thể của con ngÆ°á»i. Và chính cái có thể đó, là cÆ¡ nguyên nghệ thuật, là nguồn cảm hứng bất tận của nhân sinh.

Yên Cơ, tháng 1-1997
Chú thích:
(1) chữ của Nguyễn Khải.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]