Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 VÅ© trụ Phạm Tăng

    Há»™i há»a và thi ca, hai ngành nghệ thuật có những tÆ°Æ¡ng quan mật thiết, nhÆ°ng hiếm hoi là những nghệ sÄ© làm sáng tỠđược mối tÆ°Æ¡ng quan đó trong tác phẩm của mình, từ VÆ°Æ¡ng Duy.
     Há»a sÄ© Phạm Tăng vào thÆ¡, theo lá»i ông "chỉ để trò truyện tâm sá»± vá»›i mình". Ông làm thÆ¡ tài tá»­. Sau hành trình há»™i há»a dài của má»™t há»a sÄ© Việt Nam, gây nhiá»u tiếng vá»ng bên trá»i Tây, tập thÆ¡ Phạm Tăng đầu tiên ra Ä‘á»i, nhÆ° má»™t món quà muá»™n.
     ThÆ¡ kèm phụ bản: hai bức tranh tiêu biểu Phạm Tăng, tượng trÆ°ng quan niệm sống và sáng tạo nghệ thuật. Bức thứ nhất, há»a sÄ© đặt tên là VÅ© Trụ, và bức thứ nhì, xin tạm gá»i là Hữu Hình Vô Thể.
     NgÆ°á»i Ä‘á»c sẽ không tìm thấy ở thÆ¡ Phạm Tăng những khám phá má»›i lạ vá» hình thức. Ông nói những chuyện đã cÅ©, cÅ© nhÆ° trái đất, nhÆ° hành tinh, nhÆ° vÅ© trụ, nhÆ° hạt cát, hòn sá»i, con ngÆ°á»i. NhÆ°ng thÆ¡ ông có những tia "mắt sao" dõi buồn vá» má»™t cố nhân xa:
  Quê nhà từng mảnh con con
  Khâu khâu vá vá đã mòn Ä‘Æ°á»ng kim.
     Hiếm có hình ảnh nào xa xót quê hÆ°Æ¡ng đến thế. Mảnh đất Việt Nam, nhìn từ máy bay xuống, rất khác nhiá»u nÆ¡i: làng xóm, ruá»™ng đồng san sát, lá»— má»— nhÆ° ô ăn quan, không khác gì những mảnh vá trên tấm áo nâu của ngÆ°á»i làm ruá»™ng. Ngày Ä‘i, Phạm Tăng đã chụp tấm hình ká»· niệm ấy, Ä‘em may thành áo. Quê hÆ°Æ¡ng không còn xa xôi nữa, mà trở thành lá»›p da thứ nhì, đắp lên mình, mang theo cùng trá»i, cùng đất. Ở những bÆ°á»›c dừng, chiếc áo da vàng đã sứt chỉ, sá»n vai, ngÆ°á»i nghệ sÄ© lại tìm kim, vá thêm lần nữa, khâu những Ä‘Æ°á»ng mòn vụn rách, ráp những thá»­a ruá»™ng, mảnh vÆ°á»n, bá» tre, bụi nÆ°á»›c... Từ tấm áo da nhầu nát quê hÆ°Æ¡ng, ông sống, ông Ä‘i....

*

     ThÆ¡ ông vẽ con Ä‘Æ°á»ng nghìn trùng hải lý vá» những chuyến Ä‘i "ná»­a phiêu lãng, ná»­a lÆ°u đầy". Không hành khách. Không hành lý. Không cả con ngÆ°á»i:

  Hành trang đến cả linh hồn cÅ©ng dÆ°
     Hành trang hữu cÆ¡ và tâm cÆ¡ không cần thiết, nhÆ°ng hành trang thÆ¡ có há»a. Há»a làm sáng thÆ¡ và thÆ¡ khÆ¡i mạch cho há»a. Cả hai giao ứng trong đồng thuận và nghịch lý nhÆ° má»™t trắc há»a nghiệm sinh những triá»n miên trăn trở của con ngÆ°á»i: Từ cái không đến cái có, cái riêng đến cái chung, cái hữu hình đến cái vô thể.

     Từ niá»m Ä‘au riêng của má»™t Phạm Tăng lÆ°u vong gần trá»n cuá»™c Ä‘á»i, toát ra cái Ä‘au chung của cõi ngÆ°á»i lÆ°u vong trong chính bản thân mình. Từ ná»—i Ä‘au riêng của má»™t mối tình đứt Ä‘oạn, rạng nở bình minh những mối tình miên viá»…n, thá»±c thụ hiện hình sau cái chết. Những đối cá»±c ấy, Phạm Tăng thể hiện song song trong há»a và thÆ¡. DÆ°á»ng nhÆ° trong thÆ¡ đã có há»a và trong há»a đã có thÆ¡ nhÆ° lá»i Tô Ãông Pha nói vá» VÆ°Æ¡ng Duy ngày trÆ°á»›c.

     Phạm Tăng há»a nhÆ° thế nào?

  Xé mây làm vải vẽ
  Chấm má»±c nghiên mặt trá»i
"Ngông" thì vẽ thế. "Tuyệt vá»ng" vẽ rằng:
  Năm đầu tay xé rách không gian
 Vá» bức tranh VÅ© Trụ, Phạm Tăng Ä‘á»:
  Trông lên thiên thể bao la
  Nhìn vào sâu thẳm trong ta mịt mùng
  Xác thân: vạch nối đôi vùng
  Khoát tay má»™t nét: cuá»™n vòng càn khôn.
     Má»™t vÅ© trụ ngông trong thÆ¡, trong há»a, trong chuyển Ä‘á»™ng và tÆ° tưởng. Ngoảnh lên nhìn tranh, ngÆ°á»i xem không biết tranh minh há»a thÆ¡ hay thÆ¡ phụ Ä‘á» tranh. Cả hai tạo thành má»™t chủ Ä‘á», má»™t cÆ¡ cấu, má»™t càn khôn ngông, thách đố giữa con ngÆ°á»i và vÅ© trụ, giữa cái nhá» vô song và cái lá»›n vô cùng.

     Há»™i há»a Phạm Tăng khởi hành từ những vi phân, vi bản, từ những nguyên tá»­, những tế bào của sá»± sống để Ä‘i đến cái vÄ© mô trong vÅ© trụ phổ quát. Tất cả vận hành trong không gian thiên di, thá»i gian biến Ä‘á»™ng: Dòng Ä‘á»i cuồng lÆ°u, vÅ© trụ càn khôn. Giữa cuồng và càn, con ngÆ°á»i truân chuyên, vận chuyển, bức tranh Hữu Hình Vô Thể, phác há»a hành trình của luân hồi:

  Trăm ngàn vạn ức cái ta
  Chết trong lúc trÆ°á»›c thành ta lúc này
  Ngừng đây nhÆ°ng vẫn vần xoay
  Nằm đây nhÆ°ng vẫn tung bay khắp trá»i
     Ở Phạm Tăng, ngÆ°á»i Ä‘i trong vÅ© trụ nhÆ° má»™t tinh thể, nhÆ° tế bào vận hành trong da thịt, và nhÆ° con ngÆ°á»i luân hồi trong dÄ© nghiệp tá»­ sinh truyá»n kiếp:
  Ãi từ đâu? Ãể vỠđâu?
*

     Trong vị trí thiên di ấy, con ngÆ°á»i tá»± bản chất đã mang dÆ° vị "lÆ°u vong"

  Ãi hoài sao? Liệu có chăng Ä‘Æ°á»ng vá»
  Ãêm đêm ngẩng mặt tìm Quê
  Há»i thầm sao rụng sao vá» nÆ¡i đâu?
     Lạc loài trong vÅ© trụ càn khôn, trạng thái lÆ°u vong gắn liá»n vá»›i số phận, vận mệnh, trở thành má»™t định mệnh, má»™t thiên thể, má»™t hằng sáng. TrÆ°á»›c Phặm Tăng, Thanh Quan đã "lÆ°u vong" trên đất nÆ°á»›c: Nhá»› nÆ°á»›c Ä‘au lòng con cuốc cuốc. Cùng Phạm Tăng, Ãặng Ãình HÆ°ng đã sống "lÆ°u vong" trong quản thúc suốt Ä‘á»i: Những chiếc va-li cứ vá» bến lạ. LÆ°u vong, do đó, đối vá»›i nhà thÆ¡ không phải chỉ là sá»± "ra Ä‘i" hiện thá»±c và lý tính, mà còn ẩn những viá»…n du trong tâm linh, trong ná»™i tại:
  Nghe trôi, không biết trôi mình vỠđâu.
     Vá» "lÆ°u vong", ngÆ°á»i Việt hải ngoại đã tốn nhiá»u giấy má»±c, bàn cãi, sáng tác... NhÆ°ng mấy ai viết được ngắn gá»n và sâu xa nhÆ° thế?
  Ná»­a trá»i ná»­a nÆ°á»›c chênh vênh
  Thấy mình trôi giữa mông mênh: cÅ©ng mình
     LÆ°u vong, đối vá»›i Phạm Tăng, dÆ°á»ng nhÆ° không những là sá»± vận chuyển con ngÆ°á»i trên trái đất, trong không gian tinh cầu, mà còn là hành trình du lịch trong thá»i gian, từ thuở sÆ¡ sinh đến lúc bạc đầu: Lang thang khắp mặt địa cầu.Thịt xÆ°Æ¡ng: áo đã ngả màu hoàng hôn. Vá»›i ngÆ°á»i lữ hành đặc biệt ấy, những chuyến Ä‘i ngoài trùng lấp những chuyến Ä‘i trong: Chá»— đâu chứa cả thế gian trong lòng.Vá»›i ngÆ°á»i lữ hành đặc biệt ấy, Ä‘i nhiá»u, bụi trần đã ngấm vào lục phủ ngÅ© tạng: Trong ta cÅ©ng bụi, rÅ© hoài chÆ°a ra. Ãi mòn, Ä‘i mãi, nhÆ°ng sau má»—i hành trình há»i rằng: Chép lại gì chăng? Má»™t chữ: Không. Thế còn tranh? Vẽ bao nhiêu má»™ng không đầy khoảng không.

     Và nhÆ° thế, hÆ° vô trở thành định mệnh thứ nhì mà ngÆ°á»i nghệ sÄ© Ä‘em vào cuá»™c sống lÆ°u vong trÆ°á»ng cá»­u của mình:

  Thôi chuyến Ä‘i này, Ä‘i tay không
  Tá»™i chi tay xách vá»›i vai gồng
  Thịt xÆ°Æ¡ng trút gánh hành trang nặng
  Xóa cả linh hồn: con số không
  .....
  Không cái tôi này, không xác thân
  Không sau, không trÆ°á»›c, chẳng xa gần
  Không Ä‘i, không đến, không còn mất
  VÅ© trụ và tôi, má»™t, bất phân
     Tại đây, vÅ© trụ quan và nhân sinh quan của ngÆ°á»i thÆ¡, ngÆ°á»i há»a đã giao hòa thành má»™t khối hÆ° vô:
  Soi gÆ°Æ¡ng, bóng ảnh, bóng mình... Ä‘á»u không.
*

     Phạm Tăng gặp gỡ lÆ°u vong trong định mệnh, trở thành bạn Ä‘á»i, nẩy sinh quý tá»­: cô Ä‘Æ¡n. Cô Ä‘Æ¡n là "thế hệ thứ nhì", là con đẻ của ná»—i Ä‘au thÆ¡ và há»a. Và là bản thể của sáng tác:

  Sống cô Ä‘Æ¡n, chết má»™t mình
  Trí tâm thác loạn -  xác hình quặn Ä‘au
  Xé từng chữ - nghiến từng câu
  Xoáy từng nét bút, khoan sâu từng lá»i.
     Niá»m Ä‘au của há»a sÄ© không còn là ná»—i Ä‘au trừu tượng nữa, mà đã trở thành vật thể, má»™t kết tinh máu thịt, xÆ°Æ¡ng da, toát ra từ tinh lá»±c của cây cá», ngòi bút: Ãục sầu, khoét khổ, đầu tay. Từ hoàn cảnh riêng tÆ° của tác giả, ná»—i Ä‘au trở thành má»™t sinh linh, có tâm thức, tri thức và hành Ä‘á»™ng. Ná»—i Ä‘au tá»± tạo: Trăm năm khÆ¡i má»™t nguồn Ä‘au tá»± mình, trở thành Ä‘á»i sống thứ nhì, hÆ°á»›ng vá» căn cÆ°á»›c của sáng tạo: cái chết.
  Ãi vÆ¡ vất giữa đêm trÆ°á»ng ngÆ¡ ngác
  Tìm xÆ°Æ¡ng thịt để trở vá» nhập xác
  Ta rùng mình hun hút gió tha ma
  Trong mê cuồng ta gặp chính hồn ta.
     Ãã Hàn Mạc Tá»­, rồi má»™t Ãinh Hùng, giỠđến Phạm Tăng, kết tinh niá»m Ä‘au đến mức thượng thừa, thác loạn:
  Ôi Thượng Ãế! Tôi vô cùng Ä‘au khổ
  Sao sinh tôi cùng má»™t thuở sinh em.
  Thổi linh hồn, cát bụi chắp nên duyên
  Yêu tuyệt đối, nên căm há»n vÄ©nh viá»…n.
     Từ sá»± cách biệt âm dÆ°Æ¡ng, xa lìa thân xác, phát xuất niá»m Ä‘au. Tuyệt đối. Edgar Poe. NhÆ°ng cÅ©ng chính từ niá»m Ä‘au tuyệt đối đó, ngÆ°á»i nghệ sÄ© khám phá chân lý. Chân lý lóe sáng nhÆ° má»™t trá»±c giác, má»™t niết bàn, má»™t Poe-Phật:
  Anh chợt hiểu ra
  Má»™ cÅ© ngày xÆ°a
  Chỉ là nÆ¡i em trút bá» thân hình
  Ãể sát nhập vào anh
  Kết tình thÆ°Æ¡ng làm má»™t.
  Chết có nghÄ©a là thay hình bá» lốt
  Cho tâm linh nhẹ gánh thịt xÆ°Æ¡ng
  Hình hài ta nay là cát bụi vÆ°á»›ng trên Ä‘Æ°á»ng
  Làm mỠám chân tâm thanh khiết.
  .......
  GiÅ© thân xác để linh hồn hợp nhất
  Em còn đây
  và sát nhập trong anh...
     Sá»± thức tỉnh kể nhÆ° toàn diện, vì từ nay, không cần tìm nữa: em chính là Tâm, mà Tâm chính là em: Ãi tìm đâu nào biết ở trong Tâm?

*

     Sá»± thức tỉnh không chỉ ở mức Ä‘á»™ âm dÆ°Æ¡ng sát nhập, giao hòa, mà còn đến cả vá»›i vÅ© trụ vi tinh, vi thể. Hình ảnh giao duyên "mắt sao" lạ và đẹp. Há»a sÄ© lồng sao trong mắt, lồng mắt trong vÅ© trụ, tá»a cái nhìn phổ quát, hòa đồng tinh thể và con ngÆ°á»i, hòa con ngÆ°á»i vá»›i bao la vÅ© trụ. Trong bối cảnh tâm - thân - vÅ© - trụ hợp nhất, không rõ đâu là vật thể, đâu là khách thể. Tất cả bật ra má»™t dấu há»i: Sao? Âm vang phiếm định, hÆ° vô, huyá»n bí, mà chung nhất, bởi trong - ngoài - có - không, từ thuở tiên thiên vẫn chỉ là má»™t:

  Tưởng đâu vÅ© trụ vô hình
  Cá»› sao thao thức nhÆ° mình trắng đêm?
  Vòm cao thăm thẳm vô biên
  Có sâu hÆ¡n chốn u huyá»n trong ta?
  Trong ngoài - cách má»™t lần da
  Sao hÆ¡i thở vẫn chan hòa chuyển thông?
  Bên ngoài lẫn vá»›i bên trong
  Mắt sao hay mắt mình trông lại mình?
  Ta - sao, đồng cảm đồng tình
  Cả hai chung má»™t cái mình bao la.
     Tuy nhiên sá»± xác định không có trong thÆ¡. ThÆ¡ chỉ là phiếm định và những dấu há»i. NgÆ°á»i nghệ sÄ© đặt những câu há»i từ đầu Ä‘á»i đến cuối Ä‘á»i. Không lá»i giải đáp.
  Khi chÆ°a xÆ°Æ¡ng thịt, nÆ¡i nào ngụ?
  Ãến lúc tàn tro, có chốn bay?
     Mà nghệ thuật cÅ©ng chỉ là má»™t dấu há»i. Nói thế không sợ phật ý Phạm Tăng, bởi chính nhà thÆ¡ báo trÆ°á»›c vá»›i chúng ta:
  Những lá»i thÆ¡, thá»±c là thÆ¡
  ChÆ°a từng viết, chẳng bao giá» viết nên
  NhÆ° lá»i nguyện Æ°á»›c không tên
  Ở ngoài sá»± vật, bên trên cuá»™c Ä‘á»i.
     Phải chăng đây là má»™t trong những định nghÄ©a sâu xa nhất của thi ca nói riêng, và của nghệ thuật nói chung? Mà chỉ những nghệ sÄ© đã "xoáy từng nét bút" "khoan sâu từng lá»i" má»›i cảm thấy những mịt mùng, bấp bênh, chênh vênh, vô thÆ°á»ng trong sáng tạo.
Paris tháng 7-1996

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]