Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Thái Thanh, tiếng hát lên trá»i

     Trong những phút giây thiếu vắng trống trải nhất hay những nhá»› nhung tha thiết nhất của cuá»™c Ä‘á»i, má»i hiện diện hữu hình Ä‘á»u vô nghÄ©a; ta chỠđợi má»™t đổi trao, khát khao má»™t giao cảm thì bá»—ng đâu, má»™t hiện diện vô hình lóe lên tá»±a nguồn sáng, tá»±a tri âm: sá»± hiện diện của tiếng hát.

     Nếu thÆ¡ là má»™t ngôn ngữ riêng trong ngôn ngữ chung, theo Valéry, hay thi ca là tiếng nói của ná»™i tâm không giống má»™t thứ tiếng nói nào của con ngÆ°á»i, theo Croce, thì âm nhạc hẳn là tiếng nói của những trạng thái tâm hồn và nhạc công hay ca sÄ© là nguồn chuyển tiếp, truyá»n đạt những rung Ä‘á»™ng từ hồn nhạc sÄ© đến tâm ngÆ°á»i nghe.

     Thị giác giúp chúng ta Ä‘á»c má»™t bài văn, nghiá»n ngẫm má»™t bài thÆ¡, nhÆ°ng chẳng mấy ai có thể thưởng thức má»™t bản nhạc bằng thị quan của riêng mình mà phải nhỠđến ngÆ°á»i trình diá»…n, đến ca công, ca kỹ. Ngàn xÆ°a nếu ngÆ°á»i kỹ nữ bến Tầm DÆ°Æ¡ng chẳng gieo "tiếng buông xé lụa lá»±a vào bốn dây" chắc gì ngàn sau còn lÆ°u dấu vết Tỳ Bà Hành?
 

     Sá»± biểu đạt tác phẩm nghệ thuật hay sá»± truyá»n thông cảm xúc từ nhạc bản đến thính giả, nÆ¡i má»™t vài nghệ sÄ© kỳ tài, không chỉ ngÆ°ng ở má»±c Ä‘á»™ trình diá»…n mà còn Ä‘i xa hÆ¡n nữa, cao hÆ¡n nữa, tá»›i má»™t tầm mức nào đó, ca nhân đã sáng tạo, đã Ä‘i vào lãnh vá»±c nghệ thuật: nghệ thuật vô hình của sá»± truyá»n cảm, nghệ thuật huyá»n diệu sai khiến con ngÆ°á»i tìm nhau trong bom lá»­a, tìm nhau trong mÆ°a bão, nghệ thuật dị kỳ tái tạo bối cảnh quê hÆ°Æ¡ng đã nghìn trùng xa cách, nghệ thuật má»i gá»i những tâm hồn Ä‘Æ¡n lạc xích lại gần nhau dìu nhau Ä‘Æ°a nhau vào ngàn thu, nghệ thuật không tưởng đừng cho không gian đụng thá»i gian khi ca nÆ°Æ¡ng cất tiếng hát, tiếng hát của bầu trá»i, giao hưởng niá»m Ä‘au và hạnh phúc: Thái Thanh.

*

     NgÆ°á»i ta nói nhiá»u đến sá»± nhạy cảm của phụ nữ, đến má»™t thứ giác quan nào đó ngoại tầm nam giá»›i. Những ngÆ°á»i đàn bà phi thÆ°á»ng nhÆ° Callas, Piaf, Thái Thanh,... đã tận dụng đến cùng cảm quan bén nhạy của mình để sai khiến, xao Ä‘á»™ng, chuyển hóa ngôn ngữ, âm thanh của bài hát thành ná»™i cảm cầm ca, cấu tạo nên má»™t vÅ© trụ thứ hai, đắm Ä‘uối, cuồng say, trong lòng ngÆ°á»i:

  Trá»i trong em, đồi choáng váng
  Rồi run lên cùng gió bốn miá»n
     Tiếng hát Thái Thanh đến vá»›i chúng ta bằng rung Ä‘á»™ng trá»±c giác rồi tan loãng trong suy tÆ°, xoáy vào những hố sâu, những đỉnh cao, vào tiá»m lá»±c của sá»± sống. Trong nghệ thuật há»™i há»a, Van Gogh dùng sắc Ä‘á»™ chói rạng để diá»…n tả những cuồng nhiệt, những trận bão trong tâm hồn. Trong nghệ thuật trình diá»…n, Thái Thanh vận dụng tiết tấu âm thanh, tạo nên sức cuốn hút mãnh liệt giữa con ngÆ°á»i, tình yêu và vÅ© trụ:
  Ngày đó có bÆ¡ vÆ¡ lạc vá» trá»i
  Tìm trên mây xa khÆ¡i có áo dài khăn cÆ°á»›i
  Ngày đó có kêu lên gá»i hồn ngÆ°á»i
  Trùng DÆ°Æ¡ng Æ¡i! Có xót xa cÅ©ng hoài mà thôi!
*

     Vẽ lên hình ảnh ngÆ°á»i nữ ca sÄ© dÆ°á»›i ánh đèn sân khấu, Hoàng Trúc Ly đã có câu thÆ¡ thật hay:

  Vì  em tiếng hát lên trá»i
  Tay xao dòng tóc, tay má»i âm thanh
     Câu này, trái vá»›i vài truyá»n thuyết, không nhắm vào má»™t danh ca nào nhất định, chỉ gợi lên không khí các phòng trà ca nhạc Sàigòn khoảng 1960. NhÆ°ng tiếng hát lên trá»i là má»™t hình ảnh có lẽ hợp vá»›i giá»ng ca Thái Thanh nhất, giữa những tiếng hát thá»i qua và thá»i nay. Thái Thanh là má»™t danh hiệu, nhÆ°ng nhÆ° có ý nghÄ©a tiá»n định: bầu-trá»i-xanh-tiếng-hát. Hay tiếng hát xanh thắm màu trá»i. Tiếng hát long lanh đáy nÆ°á»›c trong thÆ¡ Nguyá»…n Du, lÆ¡ lá»­ng trá»i xanh ngắt trong vòm thu Yên Ãổ, tiếng hát sâu chót vót dÆ°á»›i đáy Tràng Giang Huy Cận, hay đẫm sÆ°Æ¡ng trăng, ngừng lÆ°ng trá»i trong không gian Xuân Diệu, tiếng hát cao nhÆ° thông vút, buồn nhÆ° liá»…u đến từ cõi thiên thai nào đó trong má»™ng tưởng Thế Lữ.

*

     Ngày nay, những khi tìm lại giá»ng ca huyá»n ảo của Thái Thanh trong tiện nghi, ấm cúng, ít ai còn nhá»› đến định mệnh gian truân của má»™t tiếng hát, những bÆ°á»›c gập ghá»nh khúc khuá»·u, chênh vênh, trôi nổi, theo vận nÆ°á»›c lênh đênh. Tiếng nhạc Phạm Duy gắn bó vá»›i tiếng hát Thái Thanh thành tiếng của định mệnh, chứng nhân của ná»­a thế ká»· tang thÆ°Æ¡ng, chia lìa trên đất nÆ°á»›c. Tiếng Thái Thanh là tiếng nÆ°á»›c tôi, là tiếng nÆ°á»›c ta, là tiếng chúng ta, là tiếng tình yêu, là tiếng hy vá»ng, là tiếng chia ly, oan khổ...

     Tiếng hát Thái Thanh vang vá»ng những Ä‘á»›n Ä‘au riêng của phận đàn bà, mà ngÆ°á»i xÆ°a đã nhiá»u lần nhắc đến bằng những công thức: hồng nhan Ä‘a truân, tài mệnh tÆ°Æ¡ng đố, tạo vật đố hồng nhan. Giá»ng hát Thái Thanh dịu dàng đằm thắm nhÆ°ng vẫn có chất gì đắm Ä‘uối và khốc liệt. Thái Thanh tình tá»± những khát vá»ng và những Ä‘au thÆ°Æ¡ng của hàng chục triệu phụ nữ Việt Nam, những thế hệ đàn bà bị dập vùi trong cuá»™c chiến kéo dài hằng ná»­a thế ká»·, kèm theo những giằng co tranh chấp, những băng hoại của má»™t xã há»™i bất an. Nạn nhân âm thầm, vô danh là những ngÆ°á»i tình, những ngÆ°á»i vợ, những ngÆ°á»i mẹ đã có dịp nức nở vá»›i tiếng hát Thái Thanh: từ o nghèo thở dài má»™t đêm thanh vắng đến nàng gánh lúa cho anh Ä‘i diệt thù, đến lúc anh trở vá» bại tÆ°á»›ng cụt chân, đến nhiá»u, rất nhiá»u bà mẹ Việt Nam, từ Cai Kinh ngang tàng đến Gio Linh Ãồng Tháp suốt Ä‘á»i cuốc đất trồng khoai... Tiếng hát Thái Thanh là tiếng vá»ng khuya khoắt của những cÆ¡n bão lịch sá»­.

     Và Thái Thanh đã sống lăn lóc giữa cÆ¡n lốc đó. Từ tuổi mÆ°á»i lăm, mÆ°á»i bảy, cô Băng Thanh -tên thật Thái Thanh- đã mang ba-lô theo kháng chiến chống Pháp: Hà Ná»™i, khu III, khu IV, chợ Sim, chợ Ãại, chợ Neo, Trung Ãoàn 9. Vá» thành, cô đã góp công, tích cá»±c và hiệu lá»±c vào việc củng cố, phát triển ná»n tân nhạc phôi thai vá»›i ban hợp ca Thăng Long, sau đó là kiếp ca nhi phòng trà những nÆ¡i gá»i là "Sài Thành hoa lệ", những đêm màu hồng, chiá»u màu tím.

     Trong mÆ°á»i năm sa mạc, Bầu trá»i xanh không hát, chim gìn giữ tiếng, tiếng chim Thanh nhÆ° lá»i Phạm Duy trong má»™t tổ khúc. Sang Hoa Kỳ, Thái Thanh hát lại, vẫn đắm say, vừa kiêu sa vừa gần gÅ©i, Ä‘am mê và Ä‘iêu luyện.

*

     Thái Thanh tạo cho má»—i tác phẩm má»™t sinh mệnh má»›i: Bài hát được "Thái Thanh hóa", nhÆ° đã đạt được "đỉnh cao" của cuá»™c Ä‘á»i, từ đó khó tìm thấy ai Ä‘Æ°a nó vượt lên cao hÆ¡n nữa. Bởi Thái Thanh, ngoài giá»ng hát Ä‘iêu luyện phong phú mở rá»™ng trên nhiá»u cung bậc, còn có nghệ thuật làm nổi bật lá»i ca trong nhạc khúc và tạo ra má»™t khí hậu, má»™t tâm cảnh chung quanh bài hát. Nghe Thái Thanh hát là thưởng thức má»™t khúc nhạc, má»™t bài thÆ¡, trong má»™t thế giá»›i nghệ thuật trá»n vẹn. Giá»ng hát xoắn sâu, xoáy mạnh vào tâm tÆ° ngÆ°á»i nghe, khi lâng lâng, khi tẻ buốt, sai khiến tâm tÆ° vÆ°Æ¡n lên, hay lắng xuống. Giá»ng hát Thái Thanh tha thÆ°á»›t và tha thiết buá»™c ngÆ°á»i nghe phải sống cao hÆ¡n, sâu hÆ¡n, sống nhiá»u hÆ¡n. Tiếng hát Thái Thanh có lúc gợi cảm, khÆ¡i tình, hổn hển nhÆ° lá»i của nÆ°á»›c mây nhÆ° lá»i thÆ¡ Hàn Mặc Tá»­.

     Khi tiếng hát cất lên, dÆ°á»ng nhÆ° má»i hữu thể làm bằng sá»i đá, sắt thép, thân xác và nÆ°á»›c mắt phút chốc tan biến, trở nên vô hình, vô thể, hóa thân trong tiếng hát, khi trầm mặc, khi vút cao; Thái Thanh, phù thủy của âm thanh là má»™t thứ Ãào NÆ°Æ¡ng trong truyá»n thuyết có ma lá»±c hú vá» những âm tình u khuất.

*

     Trong những cassette giá»›i thiệu nhạc của mình, Phạm Duy má»™t đôi lần có lÆ°u ý Thái Thanh thỉnh thoảng hát sai. DÄ© nhiên má»™t tác giả có quyá»n đòi há»i ngÆ°á»i khác phải trung thành vá»›i văn bản của mình; riêng trong nghá» ca xÆ°á»›ng, nghệ nhân vẫn có thông lệ đổi vài chữ cho hợp vá»›i hoàn cảnh, nhất là ở Việt Nam, ná»n văn nghệ trình diá»…n vốn dá»±a trên truyá»n thống truyá»n khẩu lâu Ä‘á»i.

     Ví dụ nhÆ° bài Cho Nhau, Phạm Duy viết:

  Cho nhau ngòi bút cùn trÆ¡...
  Cho nhau, cho những câu thÆ¡ tàn mùa
  Cho nốt đêm mÆ¡ vá» già
 Thái Thanh hát:
  Cho nhau ngòi bút còn lÆ°a
  ...
  Cho nối đêm mÆ¡ vá» già
     LÆ°a là má»™t chữ cổ, có nghÄ©a là còn sót lại, nhÆ°ng mang má»™t âm thanh u hoài, luyến lÆ°u, tiếc nuối. Ca dao Bình Trị Thiên có câu:
  Trăm năm dù lá»—i hẹn hò
  Cây Ä‘a bến Cá»™ con đò vắng Ä‘Æ°a
  Cây Ä‘a bến Cá»™ còn lÆ°a
  Con đò đã thác năm xÆ°a tê rồi.
     Chính Phạm Duy cÅ©ng có lần sá»­ dụng chữ lÆ°a trong bài Má»™ng Du: Ta theo Ä‘Æ°á»ng má»™ng còn lÆ°a... DÄ© nhiên ngòi bút cùn trÆ¡ chính xác hÆ¡n, nhÆ°ng không thi vị bằng ngòi bút còn lÆ°a.

     Cho nốt đêm mÆ¡ vá» già, nhÆ° Phạm Duy đã viết, là cho phứt Ä‘i, cho Ä‘i cho xong. Thái Thanh thay chữ nốt bằng chữ nối, tình tứ và thủy chung hÆ¡n: những giấc mÆ¡ vá» già chỉ là tiếp nối những giấc mÆ¡ tuổi xuân mà anh không tặng được em vì gặp em quá muá»™n; cho nhau chỉ còn trái đắng cuối mùa, nhá»±a sống trong thân cây chỉ còn dâng được cho em dÆ° vị chua chát và cay đắng.

     Phạm Duy viết:

  Cho nhau thù oán há»n ghen...
  Cho nhau cho cõi âm ty má»™t miá»n
     Thái Thanh hát:
  Cho nhau cho ná»—i âm ty má»™t miá»n
     Chữ ná»—i vô tình buông ra mà hay hÆ¡n chữ cõi, vì cõi chỉ là má»™t miá»n, má»™t không gian, má»™t ý niệm hiện hữu, có vẻ bao la nhÆ°ng thá»±c ra hữu hạn. Chữ ná»—i vô hình, nhá» bé nhÆ°ng vô hạn, Ä‘i sâu vào tâm linh con ngÆ°á»i: vá»›i tuổi già ná»—i chết nằm trong cuá»™c sống. Cho em ná»—i chết là cho tất cả những niá»m hoang mang, khắc khoải, Ä‘au thÆ°Æ¡ng còn lại, nghÄ©a là chút tình yêu còn lÆ°a trong từng nhịp đập yếu á»›t của trái tim đã cạn dần cạn mòn hết những mùa xuân.

*

     Nói nhÆ° thế, không có nghÄ©a là khuyến khích ca nhân đổi lá»i tác giả. Chính Thái Thanh nhiá»u khi hát sai, ví dụ nhÆ° trong Vá» Miá»n Trung: Tan thân thiếu phụ, nát đầu hài nhi mà đổi ra thành ThÆ°Æ¡ng thân thiếu phụ, khóc đầu hài nhi là há»ng, nhÆ°ng ngÆ°á»i nghe dá»… nhận ra và Ä‘iá»u chỉnh. Nhiá»u chá»— sai, ngÆ°á»i nghe không để ý.

     Ví dụ câu này có thể xem nhÆ° là má»™t trong những câu hay nhất của Phạm Duy và tân nhạc Việt Nam:

  Vá» miá»n Trung còn chá» mong núi vỠđồng xanh
  Má»™t chiá»u nao đốt lá»­a rá»±c đô thành
     Thái Thanh hát má»™t chiá»u mai đốt lá»­a... là đánh vỡ má»™t viên ngá»c quý. Chữ nao mÆ¡ hồ, phiếm định, chỉ là giấc mÆ¡ ánh sáng, màu sắc của nghệ sÄ© -mà Nguyá»…n Tuân gá»i là cÆ¡n há»a má»™ng- nó chỉ là hình ảnh nghệ thuật, chứ Phạm Duy mong chi ngày đốt kinh thành Huế? Có lẽ ông còn giữ trong ký ức câu thÆ¡ của Chính Hữu(1) trong Ngày Vá» mà ông rất thích:
  Bá» kinh thành rừng rá»±c cháy sau lÆ°ng
*

     ThÆ¡ không thể dịch được, nghÄ©a là không thể chuyển thÆ¡ từ ngôn ngữ nÆ°á»›c này sang ngôn ngữ nÆ°á»›c khác mà không làm mất hồn thÆ¡, làm mất chất thÆ¡, nhÆ°ng có thể chuyển thÆ¡ sang hình thức nghệ thuật khác nhÆ° chuyển thÆ¡ sang nhạc hay phổ nhạc những bài thÆ¡ hoặc ngược lại, đặt lá»i thÆ¡ cho bản nhạc.

     Chúng ta có nhiá»u nghệ sÄ© sáng tác những nhạc khúc tuyệt vá»i vá»›i ngôn ngữ thi ca, nhÆ°ng chúng ta có ít ca sÄ© thấm được hồn thÆ¡ trong nhạc bản. Ãạt tá»›i tuyệt đỉnh trong ngành trình diá»…n, Thái Thanh nắm vững cả bốn vùng nghệ thuật: nghệ thuật truyá»n cảm, nghệ thuật âm nhạc, nghệ thuật thi ca và nghệ thuật phát âm tiếng Việt, giữ địa vị Ä‘á»™c tôn trong tân nhạc Việt Nam gần ná»­a thế ká»·: Thái Thanh chẳng cần làm thÆ¡ cÅ©ng đã là thi sÄ©.

     Giữa những phôi pha của cuá»™c Ä‘á»i, tàn phai của năm tháng, giá»ng hát Thái Thanh vang vá»ng trong bầu trá»i thÆ¡ diá»…m tuyệt, ở đó Ä‘au thÆ°Æ¡ng và hạnh phúc quyện lẫn vá»›i nhau, ngÆ°á»i ta cho nhau cả bốn trùng dÆ°Æ¡ng và mặc tàn phai, mặc tháng năm, tiếng hát vẫn bay bổng ở chốn trần gian hoặc ở vô hình.

Paris, tháng 11-1990
Chú thích:
 Những lá»i ca trích trong bài này của nhạc sÄ© Phạm Duy.

(1) nói đến tâm trạng chiến sÄ© Trung Ãoàn Thủ Ãô khi rá»i Hà Ná»™i đầu năm 1947.

© 1990-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]