Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng II
___

 Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng

      Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng sinh ngày 29/12/1965 tại thị xã Thái Nguyên. Trong chiến tranh, gia đình sÆ¡ tán vá»  xã Linh Nham, thuá»™c huyện Ãồng HÆ°ng, tỉnh Thái Nguyên. Ãến năm 79 má»›i trở vá» quê quán. Há»c hết phổ thông trung há»c năm 1985 rồi vào bá»™ Ä‘á»™i. Năm 1989 thi vào trÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du. Ra trÆ°á»ng Ä‘i công tác má»™t năm tại Ä‘oàn kịch nói Quân Ãá»™i. Sau đó làm biên tập viên nhà xuất bản Quân Ãá»™i cho đến nay, vá»›i cấp bậc đại úy .

       Bắt đầu viết văn từ những năm 86-87. Những sáng tác đầu là những tập thÆ¡ Khách Của Trần Gian  (trÆ°á»ng ca, nxb Văn Há»c, 1986), Xa Thân (1997), Lam ChÆ°á»›ng (1992). Có viết má»™t số tiểu luận và truyện ngắn, trong đó có truyện Ãi, in trên Văn Nghệ Trẻ (số ra ngày 10 tháng 1 năm 1999) đã gây dÆ° luận khá xôn xao. Sau cùng là má»™t loạt tiểu thuyết: Vào Cõi (nxb Thanh Niên, 1991), Những Ãứa Trẻ Chết Già (nxb Văn Há»c, 1994), NgÆ°á»Ã¬ Ãi Vắng (nxb Văn Há»c, 1999), Trí Nhá»› Suy Tàn (nxb Thanh Niên, 2000).

Khuynh hÆ°á»›ng hiện thá»±c huyá»n ảo trong tiểu thuyết Những Ãứa Trẻ Chết Già

     Trong quan niệm cổ Ä‘iển, những ngÆ°á»i viết truyện thần kỳ thÆ°á»ng đứng riêng má»™t phía, nhÆ° Liá»…u Trai Chí Dị Bồ Tùng Linh, nhÆ° Truyá»n Kỳ Mạn Lục Nguyá»…n Dữ.
     Văn há»c muốn tá»± phân: Truyện kỳ và truyện thật. Trừ vài trÆ°á»ng hợp đặc biệt, tiểu thuyết không mấy khi rá»i xa lãnh vá»±c hiện thá»±c và tâm lý. Hiện tượng siêu linh ít khi có mặt, hay nếu có, cÅ©ng chỉ vãng lai, tạm trú để chỠđợi má»™t giải thích khoa há»c, hoặc bị kỳ thị nhÆ° má»™t ám ảnh bệnh hoạn...
     Khi khuynh hÆ°á»›ng hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a trở thành chỉ đạo trong văn há»c miá»n Bắc thì những hình thái truyá»n kỳ hầu nhÆ° tuyệt chủng. Mặc nhiên, tâm linh huyá»…n hoặc chÆ°a bao giá» tách khá»i Ä‘á»i sống hàng ngày của ngÆ°á»i Việt, cho nên khi nhà văn thể hiện linh dị nhÆ° má»™t thá»±c tại khác của Ä‘á»i sống, phải chăng là để phục hồi chất sống, là bÆ°á»›c má»™t bÆ°á»›c nữa gần hÆ¡n vá» phía con ngÆ°á»i?

*

     Dân tá»™c Maya coi mình phát xuất từ ngô -Maya-mais. Ngô là mẹ đẻ nhà văn Miguel Angel Asturias, Guatemala, Nobel 67. Asturias đã bám rá»… vào tổ tiên bên ngoại để xây dá»±ng  "hiện thá»±c thần kỳ" hay "hiện thá»±c huyá»n ảo"  của mình bằng ngôn ngữ bên ná»™i: tiếng Tây Ban Nha, tiếng của ngÆ°á»i cha conquistador đã chiếm Ä‘oạt, cưỡng hiếp, diệt chủng Mẹ Maya, đẻ ra Guatemala-Asturias. Asturias, từ rá»… da Ä‘á», chồi lên cách suy tưởng Maya: Tại sao thổ dân Maya lại có thể thấy má»™t tảng đá lá»›n hóa thành ngÆ°á»i khổng lồ, hoặc má»™t đám mây biến thành tảng đá? Bởi há» nghÄ© bằng hình ảnh. Há» nhìn sá»± vật -tạm gá»i là thá»±c tại thứ nhất- qua má»™t kích thÆ°á»›c má»™ng mÆ¡, rồi những má»™ng mÆ¡ đó biến thành hình thể sá» mó được, chúng tạo ra má»™t thá»±c tại thứ nhì: Thá»±c tại huyá»n ảo.
     Ở má»™t nÆ¡i khác, Colombia, Gabriel Garcia Marquez, năm 1967, đã lấy siêu linh nhÆ° má»™t cốt yếu, giải tá»a ná»—i cô Ä‘Æ¡n hiu quạnh của con ngÆ°á»i từ lúc sinh đến lúc chết, từ thuở khai thiên đến ngày tận thế, trong má»—i chu kỳ khép kín 100 năm. Có thể xem đó là vài khuynh hÆ°á»›ng hiện thá»±c huyá»n ảo khá tiêu biểu của văn há»c Châu Mỹ La Tinh.

     Vá»›i tiểu thuyết Những Ãứa Trẻ Chết Già Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng dÆ°á»ng nhÆ° muốn Ä‘Æ°a hiện thá»±c huyá»n ảo vào văn há»c Việt. Ãó là má»™t thá»­ nghiệm đáng trân trá»ng.
     Tác phẩm Những Ãứa Trẻ Chết Già xuất hiện từ năm 1994 nhÆ°ng không được chú ý. Ãiá»u đó cÅ©ng dá»… hiểu, vì lối viết má»›i lạ của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng không dá»… ngấm vào má»™t công chúng quen Ä‘á»c truyện theo lối "cổ Ä‘iển".
     Hành trình tiểu thuyết chia làm hai lá»™ song song: Hiện thá»±c ngÆ°á»i sống và hiện thá»±c ngÆ°á»i chết (gợi nhá»› đến thằng bé bằng xÆ°Æ¡ng bằng thịt và cái bóng của nó, sống chung, trong Asturias), cả hai có mặt cùng lúc trên vùng sông Linh Nham và núi Rùng, vá»›i những địa danh nhÆ° Làng Phan, Trại Cam, Ãầm Ãục, Khe Bò Ãái, v.v... thuá»™c tỉnh Thái Nguyên mà dÆ°á»ng nhÆ° chỉ là hÆ° ảo. Ãiá»u thá»±c nhất là thá»i gian -theo lá»i tác giả- "thá»i gian là kẻ sát nhân tàn khốc."
     Làng Phan của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng, tá»±a Macondo của Marquez, tá»±a Guatemala của Asturias, có không khí đặc biệt của má»™t vùng đất thần bí, hoang Ä‘Æ°á»ng. "Ngày 7 tháng 6, giá» Dậu, dân làng thấy trong đáy ao nhà TrÆ°á»ng hấp bốc lên cá»™t khí trắng hình con rắn.
     Ngày 9 tháng đó, phía tây có đám mây mầu Ä‘á» xuất hiện, hình dáng không khác gì ngÆ°á»i đàn ông cụt đầu, tay cầm dao quắm." (Những Ãứa Trẻ Chết Già, nxb Văn Há»c, 1994, trang 9). NhÆ° muốn nhại lối chép sá»­ biên niên, đã thấy trong Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn ThÆ°: "Mùa xuân, tháng giêng, ngày mùng 5, Ä‘á»™ng đất ba lần. Mồng 10, có mây không mÆ°a, rồng vàng hiện ở góc Ãoan Minh. Bầy tôi chúc mừng, duy có nhà sÆ° Pháp Ngữ nói: Rồng bay trên trá»i, nay lại hiện ra ở dÆ°á»›i là Ä‘iá»m không lành (1)." Các "sá»­ thần" xÆ°a cÅ©ng đã cho nhiá»u "loại" hiện thá»±c gặp gỡ: hiện thá»±c hiện tượng nhÆ° Ä‘á»™ng đất, mây, mÆ°a; hiện thá»±c linh vật nhÆ° rồng ..., còn Ä‘Æ°a cả Ä‘iá»m vào chính sá»­. Ãiá»u này chứng tá» Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng không bịa đặt gì, anh chỉ làm công việc chép linh truyện, ngoa truyện, bằng lối viết chính sá»­ thăng hoa qua hình tượng nghệ thuật. Và đó cÅ©ng là không khí hiện thá»±c cõi dÆ°Æ¡ng trong tác phẩm, trích những Ä‘oạn được gá»i là chÆ°Æ¡ng.

*

     Vẫn bầu trá»i và mảnh đất Thái Nguyên, còn có má»™t hiện thá»±c khác: "Không khí ảm đạm và lÆ°u cữu. Hoàng hôn trung du bao giá» cÅ©ng rá» rà mệt má»i. Những quả đồi chầm chậm lùi lại, chầm chậm xuất hiện. Ãôi chá»—, chè hoang má»c xanh đậm lên tận chóp đồi. HÆ°Æ¡ng chè nhả ra, chát đặc." (trang 17)
     Ãó là hiện thá»±c cõi âm trong những Ä‘oạn được gá»i là vô thanh. NgÆ°á»i âm chừng luôn di chuyển, há» thấy những quả đồi chầm chậm lùi lại..., nhÆ° thế chết là vẫn tiếp tục sống má»™t Ä‘á»i không có âm thanh, hay âm thanh trong âm cõi, ngÆ°á»i trần không nghe thấy được.
     Những chÆ°Æ¡ng và những vô thanh nối tiếp, xen kẽ, nhÆ° thể cả hai cõi âm dÆ°Æ¡ng Ä‘á»u cùng sống trên mảnh đất Linh Nham. Khác chăng là ngÆ°á»i sống có cuá»™c Ä‘á»i hữu hạn và ngÆ°á»i chết đã bÆ°á»›c vào du trình vô hạn. Thá»i gian có thể tiêu diệt ngÆ°á»i sống nhÆ°ng không thể triệt hạ ngÆ°á»i chết. Chết chỉ có nghÄ©a là Ãi. "Sau khi bị chém, LÆ°u Nhân Chú buồn bã men theo con Ä‘Æ°á»ng trở vá» quê." (NgÆ°á»i Ãi Vắng, nxb Văn Há»c, 1999, trang 320) "Ãá»™ng tác" Ä‘i này, Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng còn viết, vá» sau, trong truyện ngắn Ãi, cô Ä‘á»ng hiện tượng Ä‘i, vá» (chết Ä‘i chết lại) của má»™t ngÆ°á»i lính đã chết nhÆ° muốn thể hiện các ngả "vào Ä‘á»i" khác. Dòng Linh Nham cÅ©ng nhÆ° chiếc xe trâu, tải vận những chuyến Ä‘i vào vÄ©nh cá»­u. Bachelard đã từng viết những dòng tuyệt tác vá» du trình này trong L'eau et les rêves (NÆ°á»›c và má»™ng). "Chết là Ä‘i và má»—i cuá»™c Ä‘i là má»™t lần chết" (2) .
     Tất cả má»i dòng sông Ä‘á»u trôi vá» thủy tận (3)- Chiếc quan tài không phải là chiếc đò cuối mà chính là chuyến đò đầu bÆ°á»›c vào chuyến linh du, vào khởi thủy và nÆ°á»›c vừa là tri âm, vừa là đồng hành của cái chết.
     NgÆ°á»i Việt cÅ©ng không khác gì. Chúng ta nói vá» ngÆ°á»i thân vừa chết: "Cụ đã Ä‘i rồi." Và Thần Thủy (hay thủy thần) trong chúng ta, luôn luôn là ngÆ°á»i bạn đồng hành của Thần Chết.

*

     Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng biểu dÆ°Æ¡ng chuyến Ä‘i của ngÆ°á»i chết bằng chiếc xe trâu, má»™t hình ảnh rất Ãông phÆ°Æ¡ng, vá»›i má»™t gã đánh xe cha truyá»n con nối, gầm gừ hai tiếng "vắt, diệt", những âm thanh bí mật, có thể là tiếng rừng núi Thái Nguyên, mà cÅ©ng có thể là tiếng ngÆ°á»i thá»i trÆ°á»›c, tiếng âm ngÆ°á»i trần không hiểu.
     Cõi trần có gia đình TrÆ°á»ng hấp. Hàng con,  lão Liêm. Hàng cháu, Hải và Loan.
     Cõi âm, nhân vật chính được gá»i là Ông. Ông là má»™t tiá»n kiếp hay hậu kiếp của Hải. Âm dÆ°Æ¡ng giao hòa trên vùng đất huyá»n ảo Linh Nham "toàn ma quá»· vá»›i những chuyện lạ lùng" (trang 129), đại loại nhÆ° "cả làng bị mất tiếng", "cứ vỠđêm, má»i âm thanh của ngÆ°á»i và vật Ä‘á»u biến mất. Những con chó sủa không thành tiếng, chỉ thấy mõm chúng ló ra, ngậm vào nhÆ° hình ảnh trong giấc mÆ¡." (trang 59). Ãấy là má»™t hiện thá»±c đáng sợ. Hiện thá»±c chó tru ma. Hiện thá»±c ngÆ°á»i mất tiếng nói. Rất dị kỳ, huyá»n ảo mà cÅ©ng có thể là thá»±c tế Linh Nham, thá»±c tế Âu Lạc xÆ°a và nay.
     Còn nhiá»u hiện tượng kỳ quặc khác nữa:

 "Ngày 21, sông Linh Nham cạn sạch. Ao nhà bà Liêm tá»± dÆ°ng đầy ắp nÆ°á»›c, trong ao có con cá trê Ä‘á» to bằng bụng chân, mắt mù, Ä‘uôi dài nhÆ° chiếc khăn phu-la" (trang 90)
hoặc:
 "Bà giáo có chá»­a và sinh con đầu lòng [...] Nó là trai. NgÆ°á»i ta phát hiện ra rằng con bà giáo có râu. Không những thế, ba bốn ngày sau, tóc nó bạc trắng. Ãứa trẻ không khóc, nó dÆ°Æ¡ng đôi mắt kèm nhèm nhìn má»i ngÆ°á»i nhÆ° phán xét." (trang 58)
     Tất cả những "Ä‘iá»m" gở này là những cÆ¡n má»™ng chá» diá»…n giải. Nhìn trá»±c từ con mắt "mê tín" của ngÆ°á»i dân quê, có nghÄ©a khác, mà nhìn chéo từ con mắt "tỉnh táo" của má»™t nhà sá»­ há»c, xã há»™i há»c, lại có những ý nghÄ©a khác. Những quái thai, những khốc liệt, những biến hình đổi dạng trong Ä‘á»i sống... chẳng qua chỉ là thá»±c tại, chiếu dÆ°á»›i những góc Ä‘á»™ quan sát khác nhau, mÆ¡ má»™ng khác nhau, ngay cả sá»± chung sống giữa ngÆ°á»i sống và ngÆ°á»i chết. Asturias hay Marquez không sáng chế ra hiện thá»±c huyá»n ảo. Há» chỉ viết lại thá»±c tế của Châu Mỹ La Tinh, nÆ¡i mà những ngÆ°á»i dân da Ä‘á» (theo Asturias, có ngÆ°á»i đã "ăn giấc ngủ" của mình để hóa thành đất) vẫn Æ°á»›p xác ngÆ°á»i thân đã chết, trong vị thế tÄ©nh tá»a, tá»›i ngày lá»…, giá»—, con cháu bê các cụ (đã Æ°á»›p) ra ngồi chÆ¡i, xÆ¡i nÆ°á»›c, ăn cá»— chung vá»›i lÅ© trẻ.
     Trong đầu óc ngÆ°á»i dân quê Việt Nam, cõi âm không sống trá»±c hệ thể xác vá»›i cõi dÆ°Æ¡ng nhÆ° thế, mà gián cách trên bàn thá», trong cây Ä‘a, cây Ä‘á», ở núi Ông Voi, hang Ông Tạ... Trong thế giá»›i đó, thiên nhiên cất giấu những linh vật, âm vật của trần thế để tạo ra những "Ä‘iá»m" và má»—i dân tá»™c có má»™t cách "giải Ä‘iá»m" khác nhau. "Ngá»n Rùng Ä‘en thẫm in trên ná»n trá»i. Khói hÆ°Æ¡ng bốc ngùn ngụt. Ngay cả tiếng thầm thào ở gốc si cÅ©ng biến mất nhÆ° kẻ tuân theo má»™t mệnh lệnh nghiêm khắc." (trang 59)
     Miá»n Linh Nham, Núi Rùng, có thật hay là má»™t vùng tưởng tượng? Thái Nguyên đầy đủ yếu tố để phát triển thá»±c tại huyá»n ảo: diá»…n biến của nhiá»u thế hệ sống và chết giao nhau trên mảnh đất này. Má»i hành Ä‘á»™ng Ä‘á»u nhÆ° tuân theo má»™t lá»i nguyá»n có từ nhiá»u Ä‘á»i trÆ°á»›c. Những nhân vật còn sống và đã chết, Ä‘á»u ít nhiá»u là những kẻ ham hố trong cuá»™c Ä‘á»i. Há» tìm của, tìm vàng, tìm hạnh phúc, tìm tá»± do, nhÆ°ng rồi Ä‘á»u bị cuồng lá»±c của hung hãn, thô tục, bạo tàn, lôi cuốn vào những cuá»™c chiến thảm khốc, phi lý. Ở đây, không có cảm thông giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i, mà là không khí nghi ngá», đối đầu triá»n miên, giữa cha con, chồng vợ. PhÅ© phàng trong đối thoại, cá»™c cằn trong đối xá»­. Tàn phÅ© bao trùm cả cõi âm lẫn cõi dÆ°Æ¡ng. Con ngÆ°á»i mất liên lạc vá»›i nhau. Ông nói gà, bà nói vịt. Ở đây, là thế giá»›i chiến tranh không ngừng giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i. Dã man. Bạo hung. Tàn nhẫn. Những miếng Ä‘á»i chặt ra, xÆ°Æ¡ng xẩu, vấy máu, không có sá»± thông thÆ°Æ¡ng đồng cảm. Ở má»™t thế giá»›i nhÆ° thế, loạn luân và tá»™i ác là tất yếu. Má»i việc Ä‘á»u bí bí, mật mật, đến cả cá»—i rá»… của gia tá»™c, cÅ©ng trở thành mật bí, làm sao tránh khá»i anh em giết nhau hoặc giao hợp vá»›i nhau, mà không biết rõ ai là ai?
 

     Vai trò của tưởng tượng, trong má»™t tác phẩm nhÆ° thế, có thể tung hoành vô tận, bởi tất cả má»i tình huống Ä‘á»u khả thể.
     Rút cục, ở bến cuối cùng và cÅ©ng là bến khởi đầu, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u gặp nhau trong cái chết. Chết là khởi hành vào vÄ©nh cá»­u. Luận Ä‘á» của tác phẩm phải chăng  là con ngÆ°á»i chẳng hiểu gì vá» mình, từ lúc sinh đến lúc chết. Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng viết:

 "Cái chết bao giá» cÅ©ng là Ä‘iá»u vÄ© đại cuối cùng mà con ngÆ°á»i đạt đến. Bao nhiêu năm nay, con ngÆ°á»i cứ khao khát thanh thản, khao khát tá»± do, bình đẳng, khao khát cả ná»—i cô Ä‘Æ¡n tịch mịch nữa? Những Ä‘iá»u đó Ä‘á»u nằm trong cÆ¡ thể của cái chết." (trang 173)
     Những bạo tàn, tranh chấp, chiến tranh xẩy ra trên mảnh đất Linh Nham này, thảy Ä‘á»u vô ích, phi lý. Hạnh phúc phải chăng chỉ là con thú lạ. Con linh vật mà ngÆ°á»i ta không biết và ngÆ°á»i ta chỠđợi, rình rập, ở đây là con nghê, và khi nó đến, ngÆ°á»i ta giành giật, cÆ°á»›p Ä‘oạt làm sở hữu để mở cá»­a kho tàng. Khi đã chặt được đầu nghê thì sá»± chiếm hữu trở thành phi lý: hạnh phúc đã bị tiêu diệt, và con ngÆ°á»i, chết Ä‘i để gặp nhau ở má»™t cõi khác. Lại bắt đầu hành trình sục kiếm và đấu tranh để tìm má»™t bến bá» không có trong cõi âm, chẳng có trong cõi dÆ°Æ¡ng. Bởi lẽ: không có bến bá». Và cuá»™c Ä‘á»i ngàn năm vẫn chỉ là Ä‘iá»u không sao hiểu được.

*


 
Tính chất hiện thá»±c linh ảo âm dÆ°Æ¡ng trong tiểu thuyết NgÆ°á»i Ãi Vắng
 

     Tiểu thuyết NgÆ°á»i Ãi Vắng, tác phẩm thứ nhì của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng, in năm 1996, bốn năm sau cuốn Những Ãứa Trẻ Chết Già, Ä‘em lại cho ngÆ°á»i Ä‘á»c má»™t kỳ ngạc, kỳ ngá»™ pha lẫn kỳ vá»ng, bởi, sau Nguyá»…n Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, có lẽ đây là tác giả thứ ba trổi dậy trong vòng 15 năm nay, nhÆ° má»™t giá trị khai phá đích thá»±c.
     Vá»›i NgÆ°á»i Ãi Vắng, linh địa tìm kiếm đã rõ hÆ¡n: Bình PhÆ°Æ¡ng khai triển và phát triển vùng hiện thá»±c linh ảo âm dÆ°Æ¡ng của những ngÆ°á»i Ä‘i vắng. Ãó là má»™t thế giá»›i bao quát, gồm thiên nhiên, vật giá»›i, hiện tượng và con ngÆ°á»i, bá»™ mặt toàn thể vÅ© trụ hiện diện khi ngÆ°á»i Ä‘i vắng. Ãi vắng, ở đây, có thể là Ä‘i xa, thoát kiếp, mà cÅ©ng có thể là vẫn sống đấy mà nhÆ° đã chết: tình trạng hôn mê (coma).

     NgÆ°á»i ở đây không còn giá trị Ä‘á»™c tôn, luôn luôn nắm quyá»n sinh tạo, nhÆ° trong cái nhìn cổ Ä‘iển. NgÆ°á»i ở đây, chỉ là má»™t phần tá»­, có tiếng nói, hoặc không có tiếng nói, cÅ©ng nhÆ°, vật giá»›i xung quanh. Nói khác Ä‘i, đối vá»›i Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng, lá chuối, cục đất, mặt đất, sấm, chá»›p, mÆ°a, mây, ban mai, con má»t, con bò, con sâu răng, con rồng, con Ä‘om đóm, không khí, sÆ°Æ¡ng mù, đôi giầy, cây nhãn, cây tùng, ánh sáng, thai nhi, cái chuông, cái chậu... Ä‘á»u phát ngôn, Ä‘á»u "hành Ä‘á»™ng", tác dụng vào môi trÆ°á»ng, có phản ứng nhÆ° má»™t thá»±c thể tồn tại, không khác gì con ngÆ°á»i. Tính chất Ä‘a giá»ng, Ä‘a âm của tiểu thuyết lá»™ rõ má»™t cách khá triệt để, trong tác phẩm.
     Sá»± kỳ ảo đến từ các hiện tượng siêu linh, có thể là mê tín, là hoang tưởng, là bệnh hoạn, là mê hoặc, nhÆ°ng có thể chỉ Ä‘Æ¡n thuần là sá»± sống của những vật giá»›i và linh giá»›i bên cạnh chúng ta mà chúng ta không biết, hoặc không cảm -vì chủ quan, hoặc vì tính tá»± tôn của loài ngÆ°á»i- đã loại tất cả những hiện tượng ấy ra ngoài cái vùng được gá»i là ánh sáng khoa há»c, hoặc cÅ©ng có thể chỉ vì bất lá»±c không giải thích được.
     Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng đã Ä‘em "những hiện tượng không giải thích được" ấy vào tiểu thuyết, trình bầy nhÆ° má»™t quan niệm bao quát hÆ¡n vá» vÅ© trụ nhân sinh, kết hợp cá» cây, vật giá»›i, hiện tượng và âm dÆ°Æ¡ng. Tất cả Ä‘á»u Ä‘i tìm bản thể của mình, nhÆ° lá»i cây chuối: "Tại sao ta ở đây? Tại sao ta là chuối mà không là gì khác?" (trang 193)

*

     Mảnh đất Thái Nguyên, quê hÆ°Æ¡ng tác giả, vá»›i những đại ngàn âm u, trùng Ä‘iệp, bí mật, là mảnh đất linh ứng truyá»n Ä‘á»i, phù Ä‘á»™ng để tác giả dá»±ng nên hành trình vá» cái chết của má»—i "nhân vật" trong tác phẩm (chữ nhân vật hàm nghÄ©a: ngÆ°á»i, vật và hiện tượng). Bởi chính hành trình vá» cái chết là mục đích tối thượng của vạn vật, cao nhất và đáng nói nhất.
     Mảnh đất Thái Nguyên này, từ thế ká»· XII đến ngày nay, đã chứng kiến bao nhiêu cái chết? Bao nhiêu sá»± vắng bóng? Bao nhiêu chuyến Ä‘i vá» Ãất? Má»—i hành trình ấy đã diá»…n ra nhÆ° thế nào? Ai là tác giả? Ai chủ Ä‘á»™ng? Ai chứng kiến? - Thá»i gian và Ãất. Ãó là hai yếu tố chủ chốt của cái chết và của tác phẩm.
     Khai tá»­ khái niệm thá»i gian để Ä‘Æ°a tác phẩm vào vùng đất phi thá»i gian bằng cách cho thá»i gian chồng chéo lên nhau, trên mảnh đất Thái Nguyên: Cảnh công chúa Diên Bình Ä‘á»i Lý, nghe lá»i phụ hoàng, lấy thủ lÄ©nh phủ Phú LÆ°Æ¡ng, thế ká»· XII; rồi việc Lê Sát chém Lê Nhân Chu ở thế ká»· XV; rồi cuá»™c khởi nghÄ©a Thái Nguyên của Ãá»™i Cấn và LÆ°Æ¡ng Lập Nham (tức Ngá»c Quyến) đầu thế ká»· XX; rồi cuá»™c sống ngày nay -kinh tế thị trÆ°á»ng, của những gia đình cụ Ãiển, gia đình ông Khánh... được "hiện diện", được "tồn tại" cùng má»™t lúc. NhÆ° thể là ký ức của Ãất.
     Ãất kể lại chuyện mình. Ãất Thái Nguyên kể lại chuyện mình. Chuyện những thế hệ đã sống và đã chết ở đây. Và Ãất thì không có ý niệm thá»i gian, hoặc có biết, nhÆ°ng đất cứ lá» Ä‘i, coi thá»i gian nhÆ° má»™t loại ký sinh trùng, chỉ có tác dụng hủy diệt sinh vật, nhÆ°ng không hủy diệt được đất, bởi đất không bị chết. Ãất là vÄ©nh cá»­u.
     Sá»± giao tranh giữa Ãất và Thá»i gian là sức mạnh của tác phẩm. Con ngÆ°á»i sống trên mặt đất, dày xéo lên nó, nhÆ°ng khi hai chân chỉ rá»i mặt đất vài gang -nhÆ° trÆ°á»ng hợp ngÆ°á»i treo cổ- là chết ngay (trang 163). Nhận xét tàn nhẫn và chính xác trên đây, giúp con ngÆ°á»i khiêm nhượng hÆ¡n khi nói đến chính mình, đến khả năng "làm chủ muôn loài", khả năng lấp sông, xẻ núi.

*

     Vào truyện, Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng cho xuất hiện những nhân vật chủ Ä‘á»™ng đầu tiên: MÆ°a rào và sấm, và đây là chân dung của "há»":

 "MÆ°a xuân ắt phải khác mÆ°a rào. MÆ°a xuân buồn bã phÆ¡ phất lang thang nhÆ° ngÆ°á»i má»™ng du mặc áo xám Ä‘i trên đồng vắng bãi thÆ°a. NhÆ°ng đây là mùa hạ, dù thích hay không mÆ°a rào vẫn có mặt ồn ã hào phóng chẳng khác gì má»™t gã trai đẹp mã nhÆ°ng hÆ¡i ngu Ä‘á»™n, nông cạn. MÆ°a rào lấp lánh ngân nga tiếng chuông. Sấm gừ gừ ở chốn cao xa, uyển chuyển hệt nhÆ° con mèo thoắt lui vá» thoắt phóng ra, soãi hai chân trÆ°á»›c, móng co cứng lại cào lên tấm vải bạt đã cÅ© rích nhÆ°ng còn khá bá»n. MÆ°a rào thá»±c sá»± là má»™t đám rÆ°á»›c." (trang 9)
     Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng dùng những hình ảnh đặc biệt sống Ä‘á»™ng để tả chuyển Ä‘á»™ng của sấm: uyển chuyển hệt nhÆ° con mèo, thoắt lui vá», thoắt phóng ra v.v... và ná»n trá»i được nhìn nhÆ° má»™t tấm bạt vải đã cÅ© rích nhÆ°ng còn khá bá»n.
     Má»™t nghệ thuật tạo hình má»›i vừa xuất hiện: hoạt hóa và linh hóa những thá»±c thể tưởng nhÆ° không hoạt Ä‘á»™ng, không linh hồn. Cách viết này bao trùm tác phẩm, bất kể vật thể hay trạng thái, Ä‘á»u có thể có má»™t Ä‘á»i tÆ°, má»™t tính cách, má»™t thân phận. Thí dụ: "Tiếng má»t Ä‘ang rào rào nghiến ngấu [...] làm ngôi nhà ngứa ran lên" (trang 21), "giữa đống thÆ° có má»™t giá»ng cất lên nhá» Ä‘á»u Ä‘á»u và buồn" (trang 110), "cÆ¡n đói màu xanh Ä‘en lồng lá»™n trong dạ dày thoát lên cổ, ra khá»i mồm rồi lại tụt xuống" (trang 115).
     "CÆ°Æ¡ng giẫm phải cành khô, nó kêu răng rắc rồi oải ra thành nhiá»u mảnh vụn" (trang 36), "căn phòng dãn ra, rá»™ng mênh mông nhÆ°ng không có tầm nhìn" (trang 43), "cánh hoa héo Ä‘ang ngả sang màu khoai tây rán rúm ró Ä‘au khổ" (trang45), "trong bóng tối, chiếc Ä‘iện thoại ở cạnh giÆ°á»ng tá»a ra ánh lân tinh xanh má», nó rung rẩy theo nhịp chuông tá»±a nhÆ° con mèo thở" (trang 23).

     Và đây là lá»i tâm sá»± của dòng sông Linh Nham, mà có thể cÅ©ng là má»™t phát ngôn ngạo mạn của thá»i gian:

 "Ta vÆ°Æ¡n qua lá»›p lá mục chồng chéo hàng vạn Ä‘á»i. [...] Thá»i gian thắng thế chỉ vì biết kiên nhẫn. Ta trong suốt lÆ°á»›t êm ru qua mặt trá»i qua trăng, trên những đám mây má» tỠđôi khi ai đó còn quên lại má»™t bàn cá» màu gụ [...] Ta róc rách miên man, yêu những buổi mai khi ánh sáng chÆ°a kịp tá»a rạng trên vạn vật vá»›i làn da xanh trong của cÆ¡ thể không hình hài Ä‘á»™t nhiên hiển hiện giữa sÆ°Æ¡ng sá»›m mát dịu và thanh khiết. Xa xá»­a xa xÆ°a có má»™t thằng bé tên là Thắng đã tắm trong ta..." (trang 48)
     Ãôi khi lại là giá»ng đối thoại của má»™t hậu thân nói chuyện vá»›i tiá»n kiếp: "Mày là tao ngày xÆ°a phải không?" (trang 165)
     Ãôi khi là cả má»™t bức tranh hoành tráng, siêu thá»±c và đầy chất thÆ¡, cảnh những đứa trẻ chăn trâu tha ma, vàng mã, ăn quả cậm cam:
 "Cậm Cam chín vào tháng sáu, những chùm quả nhá» xiu óng ánh trong sắc xanh nhạt ẩn dÆ°á»›i các mặt lá. Tầm ấy trẻ trâu mò ra, chúng Ä‘i theo tốp, má»—i tốp hai ba đứa, sục sạo má»™t cách há» hững, ngứt những chùm quả ăn ngay tại chá»— rồi nhìn nhau cÆ°á»i đắc chí. Trong im lặng mênh mông của bãi tha ma chiá»u, tiếng bá»n trẻ lúc ngân nga, lúc rá»i rạc đứt quãng. Những đứa trẻ gầy gò nhÆ°ng rắn rá»i bá»n bỉ, quần áo xá»™c xệch vá chằng vá đụp, bóng chúng hòa lẫn bóng những lùm Cậm Cam đổ dài trên cỠđược bao phủ bởi màu vàng xá»™m của nắng. Má»—i đứa trẻ di chuyển Ä‘á»u gây ra má»™t cảm giác kỳ ảo nhÆ° ở thế giá»›i khác, thế giá»›i chỉ hiện diện sau khi ngÆ°á»i ta nhìn thật kỹ vào đồ vàng mã. Tiếng rứt quả xoàn xoạt. Má»™t thằng bé đặt chùm Cậm Cam lên lòng tay xòe ngá»­a giÆ¡ trÆ°á»›c mặt ngắm nghía vá»›i con mắt thá»a mãn. Chùm quả rung lên trên tay nó, những chiếc cuống vÆ°Æ¡n dài cong xuống vì sức nặng mÆ¡ hồ của quả, má»—i quả nhá» tròn nhÆ° mắt cá chuối đính vào má»™t chiếc cuống, nhiá»u chiếc cuống đính vào má»™t chiếc to tạo thành má»™t bản nhạc dập dá»nh trôi nổi vượt qua sá»± kiểm soát của lý trí. Chỉ có vẻ đẹp của ká»· niệm má»›i cân bằng vá»›i vẻ đẹp của trái Cậm Cam. Chiá»u không Ä‘i vá» chân trá»i nhÆ° ngÆ°á»i ta vẫn tưởng, chiá»u lăn vào Cậm Cam. LÅ© trẻ trâu biết được bí mật đó, vá»›i sá»± tinh quái, chúng xÆ¡i tất cả các buổi chiá»u sau đó trâu đứa nào vá» nhà đứa ấy, đứa nào ngủ trên giÆ°á»ng đứa ấy nhÆ°ng giấc mÆ¡ thì luôn giống nhau" (trang 172-173)
     Nhiá»u Ä‘oạn văn hiện thá»±c linh hoạt và thÆ¡ má»™ng nhÆ° trên dàn trải trong tác phẩm. TrÆ°á»›c tiên là má»™t hiện thá»±c trần thế. LÅ© trẻ chăn trâu, ăn quả cậm cam trong những buổi chiá»u mùa hạ. Nhà văn đã âm hóa chúng khi gắn bó vá»›i thá»±c tại: chúng xuất hiện ở bãi tha ma, chúng từ má»™t thế giá»›i vàng mã. Quả cậm cam -có những "chiếc cuống vÆ°Æ¡n dài cong xuống" có "hình tròn nhÆ° mắt cá chuối"- đã trở thành "nhân vật" có chuyển Ä‘á»™ng, có linh hồn và vá»›i "nhiá»u cuống nhỠđính vào má»™t cuống to" tạo thành má»™t "bản nhạc dập dá»nh", thì cậm cam dẫn ta vào tưởng tượng siêu thá»±c "vượt qua sá»± kiểm soát của lý trí" để so sánh vẻ đẹp của trái cậm cam vá»›i vẻ đẹp của ká»· niệm, má»™t thật, má»™t má»™ng. Tiếp đó là nhận định "chính xác": "Chiá»u không Ä‘i vá» chân trá»i nhÆ° ngÆ°á»i ta vẫn tưởng, chiá»u lăn vào cậm cam" để Ä‘Æ°a đến má»™t nhận xét thần tình: "LÅ© trẻ trâu (có thể là ma, ma trâu) biết được bí mật đó, chúng ăn cam tức là chúng đã xÆ¡i tất cả các buổi chiá»u." Thật ít có má»™t hình ảnh nào đẹp, nên thÆ¡, huyá»n hoặc, hÆ° ảo mà lại chính xác đến thế.
     Ãây là má»™t trong những Ä‘oạn văn khá tiêu biểu cho tính chất hiện thá»±c linh ảo, âm dÆ°Æ¡ng, của tác phẩm. Những Ä‘oạn văn nhÆ° thế lôi cuốn ngÆ°á»i Ä‘á»c, phải Ä‘á»c Ä‘i Ä‘á»c lại nhiá»u lần để khám phá thêm những hình tượng nghệ thuật ẩn dấu sau má»—i câu, má»—i chữ.
     Khi chấp nhận tất cả các hình thái, hữu thể hoặc vô thể, vật chất hoặc tinh thần Ä‘á»u có tiếng nói, trong quan Ä‘iểm tạo vật hòa đồng của Lão Trang thì vÅ© trụ sẽ vô cùng linh ảo và tầm nhìn của con ngÆ°á»i có thể mở rá»™ng mãi ra: Ở đây, các "hiện tượng" thông thÆ°á»ng và dị thÆ°á»ng há»p nhau trong má»™t đại há»™i quần phi: sấm, chá»›p, gió, mÆ°a giao thoa vá»›i những bí mật phong thủy nhÆ° sức "đùn" của đất, sức "rút" của đất, vá»ng ảnh rồng hiện, huyá»…n tượng "khuấy rối" của ngÆ°á»i chết trở vá», giao hòa cùng những hiện trạng mỠám trong trí não bệnh hoạn của con ngÆ°á»i, tạo nên những vÅ© Ä‘iệu phù ảo, dị kỳ, Ä‘ong Ä‘Æ°a giữa hÆ° và thá»±c.

*

     Muốn triệt tiêu sức tàn phá của thá»i gian, nhà văn đã làm "sống lại" tất cả má»i yếu tố: dÄ© vãng, hiện tại, tiá»n kiếp, hậu thân trong má»™t triết lý nhân quả được linh ảo hóa, tạo nên má»™t dàn giao hưởng dị kỳ: Ãất có quyá»n lá»±c nhÆ° má»™t vị trí phong thủy chiến lược: Sá»± Ä‘á»™ng thổ, xâm phạm vào dÄ© vãng của đất có thể Ä‘Æ°a đến những kết quả không thể lÆ°á»ng được. Những Ä‘iá»m hay, Ä‘iá»m gở trong đầu óc mê tín của ngÆ°á»i dân quê -phản khoa há»c nhất- lại có thể tiên liệu xã há»™i trong thâm Ä‘á»™ khắc bạc nhất vá» sá»± tha hóa của con ngÆ°á»i.
     Thật vậy, sÆ°á»n chính của tiểu thuyết là sá»± tha hóa của con ngÆ°á»i. Tha hóa cá nhân: Con ngÆ°á»i bệnh hoạn. Má»—i nhân vật trong tiểu thuyết Ä‘á»u mang má»™t chứng nan y. Tha hóa gia đình: Bốn Ä‘á»i xông trận tức là bốn Ä‘á»i giết ngÆ°á»i mà không Ä‘em lại má»™t "lợi lá»™c" gì.
     Cá nhân cụ Ãiển, gia trưởng, bù nhìn, vô há»c, hí há»­ng vá»›i những ám ảnh ná»­a võ biá»n, ná»­a phù pháp: ám ảnh rút đất để hạ địch thủ và cÅ©ng chết vì ám ảnh đó.
     Phép "rút đất" của cụ Ãiển có thể là bệnh trÆ°ng ghê gá»›m nhất vá» sá»± thua đủ, ta-địch, nÆ¡i những chủ soái mù chữ, háo thắng. Ở cụ Ãiển "cầm súng" là má»™t lý tưởng kiêu kỳ: "dân công thì mãn Ä‘á»i cÅ©ng chẳng được mó đến má»™t viên đạn chứ đừng nói mó đến súng ngắn" (trang 122)
     Ông Ãiá»u, con cụ Ãiển, anh hùng Ãiện Biên, đã từng "đập vỡ nắp hầm của thằng Ãá» Cát để xông vào bắt sống toàn bá»™ tÆ°á»›ng tá Pháp" (trang 122). Nay hầu nhÆ° bị tê liệt hoàn toàn, đến bá»n ruồi nhặng cÅ©ng qua mặt được.
     Thắng, con ông Ãiá»n, cháu cụ Ãiển, anh hùng Quảng Trị, "đánh nhau vào sống ra chết sẹo đầy ngÆ°á»i, cuối cùng chẳng dá»a được ai" (trang 129). Ngược lại, những xác chết không bao giá» dứt truy lùng Thắng trong những cÆ¡n ác má»™ng. Ká»· mắc chứng nan y tá»± ká»· ám thị. Yến nghiện mùi cồn, má»™t thứ nha phiến ít tiá»n và thông dụng, chỉ cần ở gần những thân thể đã hôn mê phải tẩm cồn để che mùi thiu thối.
     SÆ¡n, có máu nổi loạn, trong má»™t xã há»™i không được phép nổi loạn. SÆ¡n là ngÆ°á»i ngay thá»±c trong má»™t xã há»™i không ngay thá»±c. Rút cục hành Ä‘á»™ng đáng kể nhất của SÆ¡n trong cuá»™c Ä‘á»i là ăn cắp dàn compắcđít -có thể chỉ là hành Ä‘á»™ng bất lÆ°Æ¡ng thuần túy, có thể là hành Ä‘á»™ng cao đẹp- để giữ lá»i hứa "cho anh nghe nhạc thả cá»­a", lại xoay thành hành Ä‘á»™ng giết ngÆ°á»i và diệt mình.
     Hoàn, vợ Thắng, thể hiện trạng thái Ä‘am mê cuồng nhiệt, dẫn đến hôn mê (coma), bắc cầu giữa sống và chết: Má»™t hình thái lẩn trốn hiện tại để chạy ngược thá»i gian tìm vá» tiá»n kiếp nhÆ°ng không thành công. Và cái chết của con ngÆ°á»i, dù là ngÆ°á»i đẹp nhÆ° Hoàn, cÅ©ng bầy nhầy, hôi tanh, nhÆ¡ nhá»›p, không bằng cái chết cao ngạo, khô ráo của cây tùng.
     Ngoài gia đình cụ Ãiển, không khí chung quanh cÅ©ng không khá hÆ¡n: Ông Khánh, cha của Hoàn, bị mặc cảm hiện sinh. Sá»± "buồn nôn" nÆ¡i ông Khánh, nhÆ° má»™t "nhận thức" không tiêu hóa được vá» những khốn nạn của cuá»™c Ä‘á»i, đã khiến ông muốn Ä‘oạn tuyệt vá»›i con ngÆ°á»i để sống cùng cây cá».
     Hà và Chung là những kẻ mắc bệnh mặc cảm. Hà bị mặc cảm nhà quê. Chung -có hình tích công an mật vụ- mang mặc cảm bị thiến. Mặc cảm bị thiến được tác giả triệt để nhấn mạnh trong tác phẩm, từ trang đầu, qua nhiá»u màn ngoạn mục.
     Cụ Ãiển khoe đã tát Bụt, thiến Bụt (trang 28). Tính chất bị thiến Ä‘e dá»a con ngÆ°á»i từ thuở còn thÆ¡: "Thằng bé rùng mình, Ä‘á»™t nhiên nó cảm thấy cô Ä‘Æ¡n sợ hãi. Nếu nhÆ° ông thiến lợn đến bây giá» thì sao? Mắt nhắm chặt, thằng bé cố kìm ná»—i sợ bằng cách đặt ra câu há»i ai là ngÆ°á»i đẻ ra những ông thiến lợn?" (trang 10)
     Ai là ngÆ°á»i đẻ ra những ông thiến lợn? Má»™t câu há»i ngây thÆ¡ của con trẻ, nhÆ°ng có thể là má»™t câu há»i Ä‘a nghÄ©a, hÆ°á»›ng vá» những tác giả có trách vụ làm què quặt, thui chá»™t, Ä‘ui Ä‘iếc, bất lá»±c hóa con ngÆ°á»i.

 "Ai thiến đê ...ê ...ê ...ê
 Từ phía đối diện vá»›i cÆ¡n mÆ°a tiếng rao cất lên khàn khàn ủ ê. Tim thằng bé nhói Ä‘au, chân tay bủn rủn, dái nó co lại, quắt Ä‘i, cố gắng lẩn vào giữa bụng để được an toàn." (trang 41).
     Những "kẻ thiến lợn" có khả năng biến thiên, chúng không diện mạo, không cha, không mẹ, chúng thÆ°á»ng ẩn dấu sau bức màn mÆ°a, chúng hù dá»a, đàn áp, chúng Ä‘eo Ä‘uổi con ngÆ°á»i từ lúc sinh đến lúc diệt. Chúng là má»™t thá»±c thể vô hình. Má»™t sức mạnh tá»± ká»· ám thị. Má»™t sá»± tá»± thiến. Tá»± hủy.

*

     Tất cả má»i thành viên trong gia đình Ä‘á»u cô Ä‘Æ¡n, lạc lõng, mất liên lạc vá»›i nhau và mất liên lạc vá»›i cuá»™c sống. Xã há»™i xung quanh cÅ©ng không hÆ¡n. Ãó là má»™t tập hợp của những khối cô Ä‘Æ¡n bên cạnh nhau, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u mang cây thập tá»± của riêng mình trên hành trình vá» cõi chết. Những thế hệ trÆ°á»›c cÅ©ng không khá gì. LÆ°Æ¡ng Ngá»c Quyến và Ãá»™i Cấn là hai mẫu cô Ä‘Æ¡n anh hùng. Tính chất anh hùng ở đây, được xác định nhÆ° má»™t khả năng hủy diệt và tá»± diệt: Khi bị Pháp vây khốn, Ngá»c Quyến tức Lập Nham yêu cầu Ãá»™i Cấn bắn vào bụng mình. Và đến phiên Ãá»™i Cấn bị nguy, hạ lệnh cho Ba Nho không được, đành tá»± sát. Ãá»™i Cấn chết vá»›i ảo ảnh cuối cùng vá»ng vá» ngÆ°á»i yêu. Hành trình vá» cái chết của ngÆ°á»i anh hùng và ngÆ°á»i không anh hùng chỉ khác nhau ở má»™t Ä‘iểm: NgÆ°á»i anh hùng có khả năng tiêu thụ sinh mạng của nhiá»u ngÆ°á»i và của chính mình. NgÆ°á»i không anh hùng, cố bám chặt cái phao hy vá»ng, vào sá»± sống, dù khi thể xác và tinh thần đã thối rữa, đã trống rá»—ng từ lâu. Anh hùng sống vận tốc nhanh, nhiá»u lần nhúng tay vào tá»™i ác nhÆ°ng lại tránh khá»i tình trạng tha hóa tiệm tiến và được tiếng anh hùng.

*

      Ở những cuá»™c Ä‘á»i bình thÆ°á»ng, sá»± tha hóa tiệm tiến đến từ nhiá»u phía: Ãiên loạn. Tá»± Thiến. Tá»± ká»· ám thị. Bản thân là tập hợp nhiá»u yếu tố thiện ác, tích tụ từ nhiá»u Ä‘á»i, nhiá»u cõi. Bản thân là nhân quả của những tiá»n kiếp. Sá»± Ä‘iên loạn cÅ©ng có thể đến từ chá»— con ngÆ°á»i không nhận thức được tầm quan trá»ng của những tồn tại khác xung quanh mình và chính những tồn tại ngoại lai ấy, nhÆ° thiên nhiên, cây cá», nhÆ° linh hồn, đã tác Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i trong hành vi tá»± hủy. NhÆ°ng lại có lẽ cÅ©ng không hẳn thế. Vì ông Khánh là nhân vật duy nhất biết sống vá»›i cây cá», ở má»™t khía cạnh nào đó, ông đã chấp nhận cây tùng nhÆ° má»™t ngÆ°á»i tình, má»™t thành tố của cuá»™c sống. Sá»± giao hoan giữa ông Khánh và cây tùng khiến ông được sống những phút giây huyá»…n ảo, nhÆ°ng đồng thá»i cÅ©ng lại Ä‘Æ°a ông vào bến bá» mê dại.
     DÆ°á»ng nhÆ° má»i con Ä‘Æ°á»ng kết hợp giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i, ngÆ°á»i và vật Ä‘á»u vô nghÄ©a. Bởi con ngÆ°á»i không thể kết hợp được vá»›i ai, dù "ai" đó là ai chăng nữa, cÆ¡n mÆ°a hay ngá»n cá», cây tùng hay cây bách. Con ngÆ°á»i bị kết án ngàn Ä‘á»i là khối cô Ä‘Æ¡n khổng lồ, sinh ra và chết Ä‘i, vÄ©nh viá»…n, cô lập.

*

Những yếu tố của tiểu thuyết mới trong tác phẩm Trí Nhớ Suy Tàn
 

     Trí Nhá»› Suy Tàn, cuốn tiểu thuyết thứ ba của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng, do nhà xuất bản Thanh Niên phát hành tại Hà Ná»™i tháng 2 năm 2000, hoàn toàn khác hai cuốn trÆ°á»›c.
     Vá»›i Trí Nhá»› Suy Tàn, Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng xác định vị trí tìm tòi trong dòng viết thÆ°á»ng được gá»i là Tiểu thuyết má»›i, Le nouveau roman. TrÆ°á»›c khi phân tích tác phẩm của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng, chúng ta thá»­ trở lại vấn Ä‘á» tiểu thuyết má»›i. Thế nào là tiểu thuyết má»›i, và tiểu thuyết má»›i khác vá»›i tiểu thuyết cÅ© hay tiểu thuyết cổ Ä‘iển nhÆ° thế nào?

     Ãể tìm má»™t định nghÄ©a cho tiểu thuyết má»›i, Alain Robbe Grillet, má»™t trong những ngÆ°á»i chủ xÆ°á»›ng phong trào này, đã Ä‘Æ°a ra lối nhìn phủ định: Theo ông, tiểu thuyết má»›i không phải là má»™t lý thuyết vá»›i những quy luật riêng mà chỉ là má»™t sá»± tìm kiếm. Má»—i tác phẩm là má»™t sá»± tìm kiếm. Bởi lẽ Ä‘Æ¡n giản là những ngÆ°á»i viết tiểu thuyết hôm nay, không biết rõ má»™t cuốn tiểu thuyết thá»±c sá»± nó phải nhÆ° thế nào?

     NhÆ°ng Ä‘iá»u rõ ràng nhất là ngÆ°á»i sáng tạo ngày nay, không còn nhÆ° thá»i Balzac nữa. Tiểu thuyết Balzac miêu tả thế giá»›i nhÆ° thể ngÆ°á»i kể chuyện thấu hiểu tất cả má»i việc, má»i lẽ; tác giả có mặt ở khắp nÆ¡i, cùng má»™t lúc. Tác giả giải thích được tất cả những gì đã xẩy ra trong quá khứ, hiện tại, tÆ°Æ¡ng lai. Má»™t ngÆ°á»i nhÆ° thế chỉ có thể là Thượng Ãế. Tiểu thuyết gia ngày nay từ chối vai trò Thượng Ãế, hắn chỉ dám đứng ở địa vị con ngÆ°á»i, má»™t ngÆ°á»i chủ quan, vá»›i tầm nhìn, vá»›i cảm giác và óc tưởng tượng của chính mình để trình bầy sá»± việc.
     Nói nhÆ° vậy không có nghÄ©a là tiểu thuyết má»›i không có những dá»± kiến chủ đạo. Mà ngược lại, những ngÆ°á»i viết theo dòng nhận thức này, có đặt lại má»™t số vấn Ä‘á» cÆ¡ bản.
     Ngoài việc từ chối vai trò Thượng Ãế, nhÆ° má»™t quan Ä‘iểm Æ°u tiên; Ä‘iểm thứ nhì, những ngÆ°á»i viết tiểu thuyết má»›i phủ nhận vai trò Ä‘á»™c tôn của con ngÆ°á»i. Ãối vá»›i há», tÆ°Æ¡ng quan ngÆ°á»i-vật không còn là mối tÆ°Æ¡ng quan cÅ©: Con ngÆ°á»i ngày nay từ bá» vị thế Ä‘á»™c tôn trên vạn vật. Nói khác Ä‘i, ngÆ°á»i cÅ©ng chỉ là má»™t thá»±c thể có vị trí tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhÆ° vạn vật. NgÆ°á»i ta thấy thế giá»›i đồ vật của Alain Robbe Grillet, của Francis Ponge; nhất là Francis Ponge đã đứng hẳn vá» phía sá»± vật nhÆ° hòn sá»i, con ốc, để quan sát và mô tả con ngÆ°á»i.

     Ãiểm thứ ba: Tiểu thuyết má»›i đặt lại vấn Ä‘á» hiện thá»±c.
     Nhà văn nào cÅ©ng mÆ¡ tưởng đến má»™t hiện thá»±c đúng nhất, sát nhất, ká» cận nhất vá»›i thá»±c tế và sá»± thật. Ãối vá»›i tiểu thuyết má»›i, cái hiện thá»±c đáng chú ý chính là cái hiện thá»±c nằm trong trí nhá»›, trong trí tưởng tượng của nhà văn, chứ không phải là hiện thá»±c chụp ảnh, cóp-pi lại sá»± vật nhÆ° trong tả thá»±c cổ Ä‘iển. Ví dụ nếu con chim là má»™t đối tượng thì ngÆ°á»i viết tiểu thuyết má»›i sẽ không tìm cách tả cho nó y hệt giống, mà phải tạo ra má»™t con chim má»›i vá»›i óc tưởng tượng, cảm giác và ghi nhận của chính mình. Con chim này có thể hoàn toàn sai lệch vá»›i con chim trong thá»±c tế. NhÆ°ng chính Ä‘á»™ lệch đó là đáng kể.

     Ãiểm thứ tÆ°, vá» mặt "ná»™i tâm". Nathalie Sarraute phản bác dạng thức phân tích tâm lý kiểu Dostoievski: Những khám phá phân tâm của Freud Ä‘Æ°a ra nhiá»u "tầng" tâm lý và phần nào chứng minh rằng cái tầng mà chúng ta gá»i là tâm lý hay "ná»™i tâm" của nhân vật, thật ra chỉ là má»™t cái thùng không đáy. Ãúng hÆ¡n, ná»™i tâm là má»™t sá»± im lặng. Im lặng hoàn toàn.

     Ãiểm sau cùng cÅ©ng là Ä‘iểm khá quan trá»ng, phát xuất từ triết há»c hiện sinh. Ãó là sá»± tồn tại. Tiểu thuyết má»›i chú trá»ng đến sá»± tồn tại và chỉ có sá»± tồn tại má»›i là đáng kể. Thân phận con ngÆ°á»i, theo Heidegger, là Ä‘ang ở đấy. Tóm lại, ngÆ°á»i, vật, hiện diện lù lù ra đấy. Không cần giải thích vì không thể giải thích mà chỉ có thể quan sát. Từ đó phát hiện quan Ä‘iểm "cái nhìn" (regard). Tiểu thuyết má»›i còn gá»i là TrÆ°á»ng Phái Cái Nhìn (Ecole du regard). Khi chấp nhận má»™t quan Ä‘iểm nhÆ° thế thì những khái niệm vá» nhân vật có tên tuổi, có lý lịch, câu truyện có tình tiết, kết cấu v.v... không còn giá trị nữa. Và chá»— mà tiểu thuyết hiện thá»±c cổ Ä‘iển dá»±a vào nhÆ° sá»± Ä‘á»™c đáo của tính ngÆ°á»i, hay tính anh hùng v.v... trở thành phi lý, bởi thá»±c chất không ai có thể làm kiểu mẫu cho má»™t loại ngÆ°á»i lý tưởng nào đó trong xã há»™i mà má»—i ngÆ°á»i là má»™t trÆ°á»ng hợp riêng. Nhân vật được xác định bằng sá»± hiện diện, bằng tồn tại của nó vá»›i những hành vi, những ứng xá»­ trÆ°á»›c má»i hoàn cảnh. Không phải cái tên hay tâm lý xác định con ngÆ°á»i mà chính những hành vi, ứng xá»­ xác định con ngÆ°á»i.

     Trong thá»±c tế, tiến trình "hiện đại hóa" tiểu thuyết bắt nguồn từ má»™t vài khuôn mặt lá»›n:
     Joyce trong Ulysse, tìm cách chiếu sáng má»™t ngày (ngày 16 tháng 6 năm 1904) trong Ä‘á»i sống má»™t số nhân vật, dÆ°á»›i nhiá»u ống kính đặt trong những vị trí hoàn toàn khác nhau, vá»›i những cách viết (thể loại văn há»c) khác nhau, trong má»™t ngôn ngữ giầu chất sáng tạo, khởi phát má»™t "hiện sinh" Ä‘a diện chÆ°a từng thấy trong văn há»c và báo hiệu má»™t ná»n văn há»c Ä‘iện ảnh - Ä‘iện ảnh văn há»c sẽ xuất hiện trên toàn cầu.

     Kafka tạo tiểu thuyết tình huống (roman de situation) mà K, vai chính, phải đối phó vá»›i hoàn cảnh trong má»™t sa mù tuyệt vá»ng. K hay Kafka trá»±c diện tình huống phi lý, tiên Ä‘oán tình huống "KGB", "CIA", tình huống bị theo dõi, rình rập của con ngÆ°á»i trong thế ká»· XX.

     Vá»›i Marcel Proust, ngÆ°á»i ta khám phá ra rằng thá»i gian và ký ức má»›i là tác nhân chính trong tiểu thuyết. Sá»± khám phá kho tàng quá khứ ẩn dấu trong thá»i gian là má»™t trong những rÆ°á»ng mối cÆ¡ sở cho tiểu thuyết hiện đại. Vá»›i Proust, cái tôi Thượng Ãế không còn là tác giả mà chính ký ức má»›i thá»±c sá»± là tác giả của tiểu thuyết.

     Tiểu thuyết má»›i Ä‘i xa hÆ¡n đến chá»— đối cá»±c, phản Ä‘á», phản tiểu thuyết (anti-roman), Ä‘Æ°a ra cấu trúc phi thá»i gian và sá»± lãng quên của hồi ức.
     Phim L'année dernière à Marienbad (Năm ngoái ở Marienbad) của Alain Robbe Grillet và Alain Resnais là má»™t ví dụ. Ãó là câu chuyện của hai ngÆ°á»i tình. Há» nhá»› là hỠđã gặp nhau và yêu nhau ở Marienbad, năm ngoái. NhÆ°ng năm ngoái là năm nào? Có thá»±c hỠđã gặp nhau ở Marienbad hay không? Hay chỉ là ảo tưởng của trí nhá»›? Sá»± nhập nhằng của ký ức tạo ra má»™t không gian phi thá»i gian. Bồng bá»nh, hÆ° hÆ°, thá»±c thá»±c...

*

     Vá»›i tá»±a Ä‘á» Trí Nhá»› Suy Tàn dÆ°á»ng nhÆ° Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng muốn xÆ°á»›ng lên hai yếu tố: Trí nhá»› và sá»± suy tàn của trí nhá»›, nhÆ° hai thành tố cấu tạo nên cuốn tiểu thuyết má»›i nhất của anh. Ãây là má»™t cuốn tiểu thuyết ngắn. Ãúng hÆ¡n là má»™t tạp ghi của trí nhá»›, viết vá»™i, kẻo sợ chóng tàn. Ãây là má»™t chuá»—i hồi ức của má»™t ngÆ°á»i con gái không biết tên gì, ghi lại những ấn tượng chao đảo giữa hai ngÆ°á»i tình. NgÆ°á»i con gái ấy tá»± há»a bằng bút pháp tá»± Ä‘á»™ng:

 "Chẳng mấy tháng nữa sẽ tròn hai mÆ°Æ¡i sáu tuổi.
 Mang trong mình sá»± phức tạp của phố phÆ°á»ng, đôi lúc không tránh khá»i những giá» phút mÆ¡ má»™ng hão huyá»n từ thá»i sinh viên để lại.
 Nói nhanh, âm trong veo, không chịu rè Ä‘i ngay cả lúc đã mệt má»i, chán nản. Giá»ng ấy tá»± nó ngân nga  vang vá»ng, xoáy vào tình cảm cho dù ngôn ngữ cứ sắc lạnh. Mắt thông minh, cong vá»›i làn da má»ng và chiếc mÅ©i hếch ngá»™ nghÄ©nh, tinh quái. Cái ấy mẹ cha chẳng can thiệp, nó là của trá»i. Giá»ng nói của trá»i, làn da của trá»i, con mắt của trá»i. Vào thá»i Ä‘iểm bất chợt nào đó, Ä‘em những thứ của trá»i ấy dâng cho ngÆ°á»i mình yêu, nhÆ° má»™t sá»± bày tá», má»™t Ä‘á»n đáp, má»™t ân huệ vụng trá»™m." (Trí Nhá»› Suy Tàn, nxb Thanh Niên, 2000)
     Ãó là những dòng mở đầu tiểu thuyết.
     Những mệnh Ä‘á» hầu hết không có chủ từ nối tiếp nhau, nhÆ° ở trên không võng xuống. DÆ°á»›i hình thức cổ Ä‘iển, ngÆ°á»i ta sẽ viết: "Tôi sinh ra trong má»™t thành phố, cách đây 26 năm ..."
     NhÆ°ng Bình PhÆ°Æ¡ng chá»n lối phát biểu má»›i: Nói trống, biểu lá»™ tính chất "không tiêu biểu", "không xác định" của nhân vật. Có thể là tiếng nói của "ai đó", má»™t cá»±u sinh viên, không nhất thiết là của má»™t cô Lan, cô Huệ nào. NhÆ°ng khi "căn cÆ°á»›c" của ngÆ°á»i nói nhòa Ä‘i, thì cái Ä‘iá»u mà ngÆ°á»i ấy muốn nói, muốn bầy tá»; đúng hÆ¡n, cái ký ức mỠảo, suy tàn của ngÆ°á»i ấy lại lá»™ rõ ra, muôn phần hÆ¡n, vá»›i tất cả tính cách Ä‘á»™c đáo, nên thÆ¡ và huyá»n ảo của nó. Nguyên chất, ký ức đã mÆ¡ hồ, đã gần gÅ©i vá»›i thÆ¡, vì bị màn sÆ°Æ¡ng thá»i gian bao phủ, nhÆ°ng khi ký ức ấy được ghi lại bằng những câu vô chủ (không có chủ từ) thì sá»± mông lung lại thêm bá»™i phần.
     NgÆ°á»i ta có thể Ä‘á»c tập ký ức này nhÆ° má»™t bài thÆ¡ dài, bị "tiếng nói nhanh, âm trong veo" kia kéo Ä‘i hết trang này đến trang khác, hết ngõ ngách này đến ngõ ngách khác của Hà Thành. Lạc trong mê lá»™ của Ä‘Æ°á»ng phố, rÆ¡i vào những khúc mắc của tình yêu, của ảo tưởng. Cái âm trong veo ấy, có lúc vá»ng lên nhÆ° từ má»™t con Ä‘Æ°á»ng, khi lại vá»ng lên tá»± đáy tâm hồn, má»™t tâm hồn xÆ°ng em ngá»t ngào, vá»›i ngÆ°á»i yêu, vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c.
     Cái âm trong veo ấy dẫn chúng ta xuyên Hà Ná»™i băm sáu phố phÆ°á»ng vá»›i những thá»±c tại văn hóa đã được lập lại trăm, ngàn lần trong sách vở. NhÆ°ng lần này, lạ hẳn:
 "Những ngÆ°á»i đàn bà ăn mặc quê mùa chân chất, áo phin hoa, quần Ä‘en, gánh hàng rong Ä‘i qua cây Ä‘iệp, bóng hỠđổ xuống hè còn hình hài in trong cá»­a kính lẫn vá»›i xe máy, đài, tủ lạnh, phích Ä‘iện. Tuồng nhÆ° những ngÆ°á»i đàn bà đó từ quá khứ trở vá», lại tuồng nhÆ° há» chỉ tình cá» Ä‘i ngang qua trong vẻ uể oải mãn tính. Ãiểm dừng chân của ngÆ°á»i bán hàng rong là má»™t bí mật sâu kín.
 Cốm, chè lam, khoai luá»™c, bánh dầy giò trôi nổi luồn lách khắp Hà Thành nhÆ° những chiếc lá khô trong cÆ¡n nÆ°á»›c lÅ©. Mà không hiểu sao dạo này đài, báo lại hay ra rả nhắc đến lÅ©, làm lòng ngÆ°á»i bị lung lạc phấp phá»ng.
 Ä‚n má»™t que kem ở cá»­a hàng cách cây Ä‘iệp vài chục mét. Ä‚n chậm, nhẩn nha, chỉ cốt có chá»— ngồi ngắm kỹ lại cái màu vàng làm mình chao đảo.
 Hoa Ä‘iệp nở thành nhịp Ä‘iệu phức tạp lắt léo, gợn sóng ở tầng dÆ°á»›i, lá»™n xá»™n rá»i rã ở tầng trên. Màu vàng chạy chéo nhau Ä‘an cài dập dá»nh vá»›i mối liên kết ma quái nhÆ°ng thi thoảng vẫn có những cụm hoa riêng lẻ tá»± do trôi dạt nhÆ° những giá» phút lang thang chán Ä‘á»i. Cả cây hoa là má»™t chiếc áo vàng chập chá»n lay Ä‘á»™ng. Và sá»±c nhá»› tá»›i ngÆ°á»i đàn bà kỳ dị trong mÆ¡." (trang 95-96)
     Trí nhá»› và cái nhìn ở đây là tác nhân của tiểu thuyết. Không logic, không biện luận, không mô tả theo nghÄ©a thông thÆ°á»ng. NgÆ°á»i viết truyện chỉ là thÆ° ký, ghi lại những gì trí nhá»› cô gái xÆ°á»›ng lên, trong trạng thái nguyên thủy, má»—i liên tưởng có thể gần gÅ©i mà cÅ©ng có thể nhẩy cóc từ vấn Ä‘á» này sang vấn Ä‘á» khác. Trong thể loại cổ Ä‘iển ngÆ°á»i ta gá»i đó là tùy bút. NhÆ°ng ở đây có cái gì rất khác, rất xa tùy bút. Ãó là sá»± vắng mặt của cái tôi xác định. Ở tùy bút, cái tôi xác định của nhà văn luôn luôn hiện diện nhÆ° má»™t Thượng đế nhá», thay cho Thượng đế toàn năng, nÆ¡i tiểu thuyết cổ Ä‘iển.
     Ở đây không còn cái tôi xác định nữa, chỉ còn tiếng nói mỠảo của ký ức, Ä‘ang nhòe Ä‘i, đứt quãng, khi nhá»›, khi quên, khi chắc, khi không chắc, lúc Ä‘oán, lúc tưởng.
     Trí nhá»› ấy rá»i vào Ä‘á»i sống hàng ngày của Hà Ná»™i, chiếu lên những khuôn mặt của hai ngÆ°á»i tình có tên VÅ©, Tuấn, của những giao hữu thân sÆ¡ nhÆ° cô bạn gái có tên "chủ hiệu cầm đồ", ông há» Trịnh vá»›i biệt danh "hai mÆ°Æ¡i bẩy vết thÆ°Æ¡ng" hay bà già Ä‘á»™c thân hàng xóm, hoặc những ngÆ°á»i nhÆ° Hoài, Huyá»n, Quẩy... Ãó là những chân dung được ký ức ghi lại, khi tá», khi má», tất cả tạo nên má»™t không gian Hà Ná»™i của trí nhá»›, phi thá»i gian, vừa thÆ¡ má»™ng, vừa hiện thá»±c.
     Cái hiện thá»±c trong tác phẩm Trí Nhá»› Suy Tàn của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng là má»™t hiện thá»±c hiện sinh trong trí tưởng tượng của nhà văn, nó đã khác xa vá»›i hiện thá»±c chụp ảnh thá»i Balzac, được Ä‘á»™c tôn và biến cải thành hiện thá»±c tô hồng thá»i xã há»™i chủ nghÄ©a. Hiện thá»±c hiện sinh trong trí nhá»› nhà văn vừa huyá»n ảo vừa Ä‘a nghÄ©a, có thể đã xuất hiện từ xÆ°a cùng má»™t lúc vá»›i thi ca, nhÆ°ng trong khoảng thá»i gian dài -ít nhất là từ đầu thế ká»· XIX đến giữa thế ká»· XX- đã bị hai phong trào hiện thá»±c Balzac, rồi hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a lấn át. Sá»± trở lại của hiện thá»±c hiện sinh trong trí nhá»› nhà văn đã nuôi dưỡng những trào lÆ°u tiểu thuyết nổi tiếng của thế ká»· XX nhÆ° hiện thá»±c huyá»n ảo Châu Mỹ La Tinh, nhÆ° phong trào tiểu thuyết má»›i....

*

     Tá»± nhận là khách của trần gian, Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng đã Ä‘Æ°a ra những suy ngẫm sâu sắc vá» chiến tranh, vá» thá»±c chất của anh hùng, vá» những tha hóa truyá»n kiếp của phận ngÆ°á»i.
     Má»™t khách trần gian Ä‘ang Ä‘i qua trong Ä‘á»i sống, má»—i bÆ°á»›c Ä‘i của anh không chỉ dẫn tá»›i tÆ°Æ¡ng lai mà còn có khả năng quay vá» dÄ© vãng, phục vị những sáng tạo tiá»m ẩn chôn sâu trong lòng đất.

Paris, tháng 6/2000
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn ThÆ°, tập I, nxb Khoa Há»c Xã Há»™i, 1983, trang 279.
(2) La mort est un voyage et le voyage est une mort (L'eau et les rêves, trang 89, Bibliothèque Essais, Livre de poche)
(3) Tous les fleuves rejoignent le Fleuve des morts (SÄ‘d)
 

© 1995-2001 Thụy Khuê



 [  Trở Vá»   ]