Chim Việt Cành Nam          [  Trở Vá»   ]                     [ Tác giả ]

Con Cắt Biển
Nguyễn Thị Chân Quỳnh

Từ xÆ°a đến nay, nói tá»›i Nguyá»…n Hữu Chỉnh phần đông Ä‘á»u cho là má»™t kẻ gian thần, phản phúc, giảo quyệt... tuy công nhận Chỉnh thông minh nhÆ°ng là thứ thông minh của kẻ theo "chủ nghÄ©a cÆ¡ há»™i", tuy nhìn nhận Chỉnh giá»i thÆ¡ Nôm nhÆ°ng bài thÆ¡ được nhắc đến nhiá»u lại là bài "Vịnh cái pháo", chẳng phải vì nó tiêu biểu cho văn tài của Chỉnh mà cốt cho thấy "khẩu khí" của con ngÆ°á»i tạo dá»±ng cÆ¡ nghiệp trên trí xảo nên không bá»n, chỉ nhÆ° cái pháo nổ tạch má»™t cái là tan xác, không còn gì.

Song nếu xét kỹ những hành vi, ngôn ngữ cùng thi phẩm của Nguyá»…n Hữu Chỉnh thì ta lại thấy xuất hiện má»™t con ngÆ°á»i khác.
 

I - THÂN THẾ

Nguyá»…n Hữu Chỉnh ngÆ°á»i làng Ãông-hải (1), huyện Chân-phúc (Nghị-lá»™c), trấn Nghệ-an, sinh năm 1741/2, là má»™t trong những nhân vật lịch sá»­ lá»—i lạc của Việt-Nam.

Năm 16 tuổi, Chỉnh Ä‘á»— HÆ°Æ¡ng-cống (Cá»­-nhân), 18 tuổi thi Tạo sÄ© (tức Võ Tiến-sÄ©) Ä‘á»— đến Tam trÆ°á»ng (2). Chỉnh dung mạo tuấn tú lại có tài ứng đối. Ãồn rằng má»›i lên 9 tuổi đã ứng khẩu làm được bài thÆ¡ "Vịnh cái pháo". Ngô Thì Chí kể Chỉnh làm môn hạ Quận Việp (Hoàng NgÅ© Phúc), 16 năm má»›i được coi Ä‘á»™i Thiện-tiểu, có kẻ trêu ghẹo há»i :"Sao làm nhá» quá thế ?" Chỉnh mượn ngay lá»i vua Chiêu-Liệt (3) trả lá»i :"Chá»› thấy Ä‘iá»u thiện nhá» mà không làm". Lại khi nghe tin Trịnh Bồng được phong làm Yến Ãô VÆ°Æ¡ng, Chỉnh cÆ°á»i :"Yến Ãô là Ãố yên ? ".

Chỉnh vốn ngÆ°á»i hào phóng, giao du khắp nÆ°á»›c, trong nhà tân khách thÆ°á»ng có đến vài mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i, cùng uống rượu, ngâm thÆ¡ tá» chí. Bài "Quách Lệnh Công Phú" của Chỉnh được nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i truyá»n tụng.

Chỉnh còn là ngÆ°á»i rất tài hoa, giá»i văn Nôm, tá»± soạn những ca khúc phổ vào đàn nhị, nuôi con hát trong nhà hÆ¡n mÆ°á»i ngÆ°á»i ngày đêm ca múa, phong lÆ°u đệ nhất kinh thành.

Cha của Chỉnh là lái buôn, gia tÆ° kể hàng vạn, thÆ°á»ng ra vào cá»­a Hoàng NgÅ© Phúc, vẫn Ä‘em Chỉnh theo. Phúc cho Chỉnh là kỳ tài, thu dụng và Ä‘á» bạt cho. Năm Giáp Ngá» (1774), khi Phúc Nam chinh diệt chúa Nguyá»…n, Chỉnh được giữ chức TÆ°-thừa (thÆ° ký).

Chúa Nguyá»…n thua chạy vào Nam, Tây SÆ¡n sợ phải thụ địch hai đầu (Trịnh ở Bắc, Nguyá»…n ở Nam), Nguyá»…n Nhạc dâng lá»… xin làm Tiá»n khu, giữ biên giá»›i miá»n Nam cầm cá»± chúa Nguyá»…n, Phúc chấp nhận, sai Chỉnh Ä‘em cá», ấn, gÆ°Æ¡m, đến trại phong Nhạc làm Tuyên úy Ãại sứ, trấn thủ Quảng-nam, tÆ°á»›c quận công. Thấy Chỉnh ăn nói lÆ°u loát, Nhạc cÅ©ng có bụng mến.

Phúc chết năm 1776/7, Chỉnh theo con nuôi Phúc là Quận Huy (Hoàng Ãình Bảo, cÅ©ng gá»i là Hoàng Tố Lý). Khi Quận Huy trấn thủ Nghệ-an, cho Chỉnh giữ chức Hữu Tham quân, luyện thủy binh, giúp Quận Huy đánh dẹp giặc biển (1778). Chỉnh luôn luôn thắng trận, nghá» thủy vào bậc vô địch bấy giá» nên ngÆ°á»i vùng bể gá»i Chỉnh là "con cắt biển" (hải Ä‘iêu). Quận Huy Ä‘i trấn thủ SÆ¡n-nam, Chỉnh đổi sang Ä‘á»™i Tiá»n trung rồi Tiá»n cÆ¡, đóng ở Nghệ-an.

Có kẻ tố cáo Chỉnh thông đồng với Quận Huy tiêu lạm công quỹ mấy trăm vạn, nhưng dù bị tra khảo gần chết, Chỉnh vẫn nhất định không khai nên Quận Huy được vô sự.

Năm Canh Tý (1780), TrịnhTông (Khải) mÆ°u Ä‘oạt ngôi chúa, việc bại lá»™, Tông bị cha là Trịnh Sâm nghiêm trừng. TrÆ°á»›c khi chết, Trịnh Sâm gá»­i gấm Trịnh Cán, con Ãặng thị Huệ, cho Quận Huy, nhá» phò tá. Quận Huy chuyên quyá»n, lại mang tiếng dan díu vá»›i Ãặng thị Huệ nên kiêu binh giết Quận Huy, phế Cán, lập Tông làm Chúa. Tông bèn trả thù những ngÆ°á»i trÆ°á»›c đã tố cáo mình, lùng bắt bè đảng Quận Huy để giết. Thấy vậy, Hoàng Viết Tuyển, trÆ°á»›c có chịu Æ¡n Chỉnh, vượt biển vào Nghệ-an báo tin cho Chỉnh hay. Chỉnh liá»n xui trấn thủ Nghệ-an, Dao Trung hầu, em rể Quận Huy, rằng muốn thoát nạn nên chiếm Nghệ-an, giữ những nÆ¡i hiểm yếu, liên kết vá»›i Phó tÆ°á»›ng Thuận-hóa, phần Chỉnh tá»± nguyện lo mặt bể. Thấy Dao Trung Hầu nhát gan không dám, cÅ©ng không chạy trốn, Chỉnh bèn Ä‘em vợ con cùng Hoàng Viết Tuyển xuống thuyá»n vào Nam theo Nguyá»…n Nhạc. Lúc ấy vào tháng 11 năm Nhâm Dần (1782). TrÆ°á»›c khi nhổ neo, Chỉnh gá»i 300 binh lính dÆ°á»›i quyá»n mình ra bá» sông giải tán, nói rõ duyên cá»›, lại để lại cho má»—i ngÆ°á»i má»™t quan tiá»n Ä‘en.

Chỉnh vào đến Quảng-nam vừa lúc Nhạc xÆ°ng vÆ°Æ¡ng. Nhạc tuy mến tài Chỉnh nhÆ°ng lúc đầu còn e dè, ngá» vá»±c. Chỉnh phải kể rõ tình hình biến loạn ở Bắc hà, Ä‘em cả gia đình ra làm con tin, Nhạc má»›i yên lòng, cho dá»± bàn quốc sá»±. Từ đó Chỉnh hết lòng vá»›i Tây SÆ¡n, bầy mÆ°u hiến kế, chứa tích lÆ°Æ¡ng thá»±c, sắm sá»­a khí giá»›i, luyện tập binh lính, kén chá»n tÆ°á»›ng sÄ©, đánh Chiêm-thành, Xiêm-la, Bồ-man, thÆ°á»ng cầm gÆ°Æ¡m Ä‘i trÆ°á»›c và luôn luôn thắng trận, dần dần được lòng tin của Nhạc.

Từ khi Chỉnh bá» Ä‘i, triá»u đình ở Bắc thiếu nhân tài, treo giải thưởng cho ai dụ được Chỉnh vá». Em rể Chỉnh xin Ä‘i, vừa gập mặt đã bị Chỉnh mắng phủ đầu rằng xÆ°a nay Chỉnh chÆ°a há» nghe ai xui khôn xui dại bao giá». Sau đó má»›i há»i đến tình hình ngoài Bắc, cho ăn uống no say rồi Ä‘em chém để Nhạc khá»i nghi ngá» mình ăn ở hai lòng. Nhạc thấy vậy càng tin dùng hÆ¡n.

Cuối Xuân Bính Ngá» (1786), Trấn thủ Thuận-hóa Phạm Ngô Cầu sai Nguyá»…n Phú NhÆ° vào bàn việc biên giá»›i hai xứ vá»›i Nhạc. Lúc ấy Nhạc đã xÆ°ng VÆ°Æ¡ng, không còn thần phục triá»u đình nữa. NhÆ° vốn là chá»— quen biết cÅ© của Chỉnh, cho Chỉnh hay ngoài Bắc đói kém, lính lại kiêu không thuận vá»›i dân, các tÆ°á»›ng giá»i không có... Chỉnh vẫn có bụng muốn vá» Bắc, bèn xui Nhạc nhân dịp này đánh lấy Phú-xuân. Nhạc nghe lá»i, sai Huệ làm Tiết-chế, VÅ© văn Nhậm làm Tả quân Ãô đốc, Chỉnh làm Hữu quân Ãô đốc, Lữ đốc xuất thủy quân đến sau (5). Huệ chiếm được Phú-xuân dá»… dàng, nhanh chóng, má»™t phần nhá» mÆ°u kế của Chỉnh.

Thắng trận rồi, Huệ dá»± tính sá»­a địa giá»›i cÅ© ở Na-hà (có chá»— chép là La-hà, ranh giá»›i Nam Bắc) nhÆ°ng Chỉnh khuyên nên thừa thắng tiến ra Bắc. Huệ ngần ngại e Bắc hà nhiá»u nhân tài, Chỉnh hăng hái thuyết :"Nhân tài Bắc hà chỉ có mình tôi, tôi Ä‘i là cái nÆ°á»›c rá»—ng, xin ngài chá»› ngại". Huệ cÆ°á»i :"Ấy chẳng ngại ai, chỉ ngại có má»—i mình ông mà thôi". Chỉnh biến sắc, từ tạ :"Tôi chỉ muốn nói ngoài Bắc không có nhân tài, đánh lấy rất dá»…". Huệ còn do dá»± sợ mang tiếng, Chỉnh xui lấy danh nghÄ©a "Phù Lê, diệt Trịnh" thì không ai bắt bẻ vào đâu được. Huệ vẫn bất quyết vì chÆ°a có mệnh lệnh của Nhạc, Chỉnh lại thuyết :"TÆ°á»›ng ở xa không cần phải có mệnh trên, dù có mệnh lệnh cÅ©ng không cần phải nghe", bấy giá» Huệ má»›i quyết ý ra Bắc, cắt Chỉnh Ä‘em thuyá»n vượt biển Ä‘i trÆ°á»›c, chiếm kho lÆ°Æ¡ng Vị-hoàng ở SÆ¡n-nam rồi nổi lá»­a báo hiệu, Huệ sẽ dẫn quân thủy bá»™ theo sau, má»™t mặt Huệ viết thÆ° cho Nhạc trình bầy má»i sá»±.

Tháng 6 năm Bính Ngá» (16/7/1786), Chỉnh chiếm được kho lÆ°Æ¡ng Vị-hoàng. Quân Tây SÆ¡n lần lượt hạ Trịnh Tá»± Quyá»n, Bùi Thế Dận, Ãinh Tích Nhưỡng, Hoàng Phùng CÆ¡, nhằm Thăng-long trá»±c chỉ. Trịnh Tông thấy thế nguy tá»± mình cầm trống đốc chiến, nhÆ°ng thua phải trốn lên SÆ¡n-tây, sau bị tuần Trang bắt Ä‘em ná»™p Tây SÆ¡n, giữa Ä‘Æ°á»ng Tông tá»± sát.

Ngày 26 tháng 6 năm Bính Ngá» (21/7/1786), Huệ vào thành Thăng-long, đóng ở phủ Chúa (6). Hôm sau đến yết kiến vua Lê Hiển Tông ở Ä‘iện Vạn-thá». Huệ trá» vào Chỉnh nói :"Ãây là bầy tôi cÅ© của bệ hạ. NgÆ°á»i này tuy chÆ°a được hưởng nhiá»u ân huệ của bệ hạ nhÆ°ng khó có ngÆ°á»i thứ hai nào trung vá»›i bệ hạ bằng nghỉ".

Thấy các quan trong triá»u tản mát, không ngÆ°á»i ứng đối nên hồn, Chỉnh tâu vua nên tuyên triệu bá»n TrÆ°Æ¡ng Ãăng Quỹ, Phan Lê Phiên, Trần Công Sán vv... Các quan lục tục trở vá» Ä‘á»™ hÆ¡n mÆ°á»i ngÆ°á»i.

Chỉnh lại khuyên Huệ nên chá»n ngày chính thức vào triá»u kiến để thiên hạ biết rõ chuyện "Phù Lê" của mình, hôm trÆ°á»›c yết kiến ở Ä‘iện Vạn-thá» chỉ là tÆ° yết, Huệ nghe theo. Ngày 7 tháng 7, vua thiết đại triá»u ở Ä‘iện Kính-thiên, Huệ dâng sá»› tâu việc diệt Trịnh. Hôm sau vua sai ngÆ°á»i mang chiếu đến tận dinh, phong cho Huệ làm Nguyên Súy, Phụ Chính Dá»±c VÅ©, Uy Quốc Công. Huệ tạ Æ¡n xong nói riêng vá»›i Chỉnh :"Ta đánh má»™t trận bình định Bắc hà, muốn xÆ°ng đế có khó gì ? Cái chức Nguyên Súy, Uy Quốc Công vá»›i ta hÆ¡n cái gì ? Ta không nhận thì bảo ta kiêu căng, ta nhận mà không nói ra lại bảo ta là kẻ man má»i không biết gì". Chỉnh thấy Huệ bất mãn, tâu vua gả công chúa Ngá»c Hân cho Huệ, quả nhiên Huệ vui lòng.

Ở Bắc, Huệ không quen nghi thức triá»u chính, giao hết cho Chỉnh, lại xếp Chỉnh cùng ở lầu NgÅ©-long (gần hồ Hoàn-kiếm) vá»›i VÅ© văn Nhậm, Nhậm ở phía trÆ°á»›c, Chỉnh ở phía sau. Vì Nhậm từ Nam ra, không quen ai, khách chỉ tấp nập ra vào thăm Chỉnh. Chỉnh thấy chá»— Nhậm vắng tanh, sai ngÆ°á»i ngồi trÆ°á»›c cá»­a Nhậm, má»i khách vào, khách cÅ©ng không vào. Sau Chỉnh tiếp đón khách xong, liá»n thu xếp má»™t món đồ lá»… bắt ngÆ°á»i dẫn khách vào tận chá»— Nhậm, Nhậm vẫn không bằng lòng, thÆ°á»ng dèm Chỉnh vá»›i Huệ. Cuối cùng, Chỉnh phải dá»n đến ở chùa Tiên-tích.

Ngày 14 tháng 7 năm Bính Ngá», Nhạc được tin thắng trận, sợ viết thÆ° gá»i Huệ không vá» nên thân hành há»a tốc ra Bắc, tháng 8 tá»›i kinh đô Thăng-long. Ở ít lâu, đến 17 tháng 8, Tây SÆ¡n bí mật rút vá», bá» Chỉnh ở lại má»™t mình, có ý mượn tay ngÆ°á»i Bắc giết Chỉnh. Sáng ra Chỉnh má»›i biết, vá»™i vàng xuống thuyá»n Ä‘uổi theo, bị ngÆ°á»i Kinh ném đá vì cho là Chỉnh có tá»™i "cõng rắn cắn gà nhà".

Ngay từ trÆ°á»›c khi Nhạc ra Thăng-long, Chỉnh đã phát giác ra Huệ nghi kỵ mình nên mật tâu vua xin cho được trấn thủ Nghệ-an, việc chÆ°a quyết định thì Nhạc ra kéo Huệ vá», Chỉnh cô thế phải chạy theo. Thuyá»n Chỉnh Ä‘i Ä‘á»™ hÆ¡n mÆ°á»i ngày thì đến Nghệ-an, vừa lúc quân của Huệ theo Ä‘Æ°á»ng bá»™ tá»›i nÆ¡i. Chỉnh liá»n vào ra mắt Huệ, xin theo vá» Phú-xuân, nhÆ°ng Huệ kiếm cá»› thoái thác, nói ngoài Bắc còn Hoàng Phùng CÆ¡, Ãinh Tích Nhưỡng chÆ°a trừ được, Chỉnh nên ở lại Nghệ-an phòng mặt Bắc. Huệ để Nguyá»…n văn Duệ ở lại giúp Chỉnh, Võ văn DÅ©ng đóng ở Hà-trang (Nghệ-tÄ©nh), dặn riêng VÅ© văn Nhậm đóng ở Ãồng-há»›i làm thế á»· dốc, dò xét Ä‘á»™ng tÄ©nh của Chỉnh. Lại chia cho Chỉnh 100 tên lính, 20 lạng vàng, 200 lạng bạc. Chỉnh nghÄ© nhận lính cÅ©ng không ích gì, xin để má»™ thổ dân, chỉ nhận vàng bạc. Ãầu tháng 9 Huệ vá» Phú-xuân.

Lúc ấy Chỉnh chỉ có hÆ¡n 30 thủ hạ, đậu thuyá»n ở ngoài khÆ¡i. SÄ© phu xứ Nghệ lại không Æ°a, lăm le muốn đánh, song vì chÆ°a rõ thá»±c lá»±c của Chỉnh nên chÆ°a ai dám ra mặt đối đầu. Chỉnh cÅ©ng không dám bá» thuyá»n lên bá»™. Thấy tình hình nguy ngập, Chỉnh bàn vá»›i anh rể là Nguyá»…n Kim Khuê, muốn "lấy thiên hạ". Khuê xui giả mệnh vua Lê, má»™ quân Cần vÆ°Æ¡ng, chỉ cần Ä‘á»™ 1000 quân là có thể chiếm được Nghệ-an làm căn cứ. Chỉnh nghe lá»i, Ä‘Æ°a hịch má»™ binh, ai đến chậm thì chém, dân sợ tá»™i nghịch mệnh vua nên khoảng mÆ°á»i ngày má»™ được hÆ¡n 1000 quân. Chỉnh chiếm cứ Nghệ-an, nhÆ°ng lòng ngÆ°á»i không phục, bị hào mục bao vây tứ phía. Lê Quý Dật Sá»­ chép rằng tháng 9 Chỉnh đánh tan quân của Trấn thủ Nghệ-an Bùi Thế Toại rồi tháng 10 kéo quân ra Thanh-hoa. Vua Lê sai tÆ°á»›ng chống cá»±, làm bài hịch bằng quốc âm kể tá»™i Chỉnh trong có câu :"Chu Thiên vÆ°Æ¡ng ai chẳng tôn Chu, cá»› chi rợ Tây SÆ¡n mượn tiếng ; Hán quốc tặc chắc nào vì Hán, cÅ©ng bởi từ Ãông-hải lắp vây". Chỉnh dò há»i được tác giả Ä‘em giết (7).

Ở Bắc, Trịnh Tông chết, Vua cho Trịnh Bồng (Quận Côn) làm Chúa nhÆ°ng chỉ cho "Ä‘á»i Ä‘á»i tÆ°á»›c Công", có ý muốn kiá»m chế há» Trịnh. Ãinh Tích Nhưỡng (Quận Liá»…n) không bằng lòng, ép vua phải cho Bồng tÆ°á»›c VÆ°Æ¡ng. Bồng sai bá»n Lê Trung NghÄ©a, Phan Huy Ãch Ä‘i đánh Chỉnh. Chỉnh cầu cứu vá»›i Huệ, kể chuyện Quận Thạc (Hoàng Phùng CÆ¡), Quận Liá»…n đã lập lại há» Trịnh ở Ãàng Ngoài, Huệ phái Hữu quân kéo ra.

Ãồng thá»i, Chỉnh lại nhá» Ãinh Tích Nhưỡng bảo toàn vá»›i Chúa để mình được giữ Nghệ-an, Nhưỡng không giúp nhÆ°ng cÅ©ng không đòi lại xứ Nghệ.

Chỉnh nhá» anh là Nguyá»…n Bân lẻn ra xin Vua cho trấn thủ Nghệ-an, Vua toan nhận lá»i thì có ngÆ°á»i can rằng Chỉnh ở xa mà Chúa thì ở gần, không nên gây hiá»m khích vá»›i Chúa, nên Vua lại thôi. Bân vá» nói thác là có chiếu Vua phong cho Chỉnh làm Trấn thủ Nghệ-an, tÆ°á»›c Bằng LÄ©nh Hầu. Chỉnh bèn Ä‘Æ°a hịch "Phù Lê, diệt Trịnh", Ä‘á»™ mÆ°Æ¡i ngày má»™ được hàng vạn quân, sắp đặt Ä‘á»™i ngÅ© chỉnh tá», hiệu lệnh nghiêm minh, chẳng bao lâu trở thành má»™t Ä‘á»™i quân hùng hậu.

Vua thấy thế lá»±c Bồng ngày má»™t mạnh, lại thêm bị bá»n Nhưỡng và CÆ¡ ức hiếp quá bèn gá»­i mật chỉ triệu Chỉnh ra. Khoảng trung tuần tháng 9, Chỉnh kéo quân ra, giết Lê Trung NghÄ©a, bắt sống Phan Huy Ãch (8).

Khi ấy Nhưỡng phải Ä‘em quân Ä‘i Hải-dÆ°Æ¡ng đánh dẹp, dẹp không nổi, lui vá» giữ sông Hàm giang. Hoàng Phùng CÆ¡ thấy Nhưỡng đã bá» Ä‘i, lại nghe tin Chỉnh sắp Ä‘em quân ra cÅ©ng sợ, bèn rút vá» Tây. Trịnh Bồng sai DÆ°Æ¡ng Trá»ng Tế làm Trấn thủ Thanh-hoa chống lại Chỉnh, Tế cÅ©ng thua chạy sang Kinh-bắc. Ná»­a đêm Trịnh Bồng phải bá» trốn. Sáng ra, Vua hay tin liá»n sai đốt phủ Chúa, hôm ấy là ngày mồng 8 tháng 10 năm Bính Ngá».

Chỉnh đến Thăng-long vào chầu, Vua phong chức Bình ChÆ°Æ¡ng Quân Quốc Trá»ng Sá»±, Ãại TÆ° Mã, Bằng Trung Công. Con là Du cÅ©ng được phong Hầu. Từ đó Chỉnh nắm chính quyá»n, làm việc khá chu đáo : 5 ngày vào chầu má»™t lần rồi ra công Ä‘Æ°á»ng xét xá»­, những ngày khác, các quan phải đến phủ của Chỉnh xin quyết định. Chỉnh sắp đặt lại chính sá»±, đặt quan chế, thay đổi luật lệ, lập lại các doanh vệ, chia đồn trấn giữ...

Nguyá»…n Ãình Giản, trÆ°á»›c kể tá»™i Chỉnh Ä‘em quân "nÆ°á»›c ngoài" vá», xin đánh, nay Chỉnh lên cầm quyá»n đã không trả thù lại má»i Giản giữ chức Phó Ãô Ngá»± Sá»­, các quan thấy vậy lục tục kéo vá», triá»u đình có vẻ phồn thịnh nhÆ° thá»i bình.

Chỉnh xin mở Chế khoa để kén nhân tài. HÆ¡n 200 ngÆ°á»i thi mà lấy Ä‘á»— có hai ngÆ°á»i, Chỉnh cho là không đủ, lại cố xin mở má»™t khoa nữa ở lầu NgÅ©-long, lấy thêm 15 ngÆ°á»i, trong số đó có Nguyá»…n Khuê Ä‘á»— thứ tÆ°. Vì Khuê quen thân vá»›i Chỉnh, ngÆ°á»i ta cho là Chỉnh tÆ° túi.

Thá»i loạn, nhà giầu chôn của, tiá»n trở nên khan hiếm. Các mỠđồng ở thượng du bị thổ ty cản trở không ná»™p được nhÆ° cÅ©, Chỉnh xin vua hạ chiếu thu đồ đồng của nhân dân vá» kinh đúc tiá»n, có thuyết cho rằng quá ná»­a bị sung vào việc trang trí phủ đệ của Chỉnh nên không đủ để dùng, Chỉnh bèn sai thu tượng và chuông đồng các chùa Ä‘em vá», ai cÅ©ng than (9), Chỉnh bá»±c mình ra oai để bịt miệng.

Từ ngày ra Bắc, đánh đâu được đấy, thanh thế lừng lẫy, dần dần Chỉnh có ý lá»™ng hành, làm gì cÅ©ng không tâu trÆ°á»›c, cho bè đảng cầm đại binh những nÆ¡i trá»ng yếu, lại chế mÅ© áo, xe ngá»±a kiểu riêng, oai vệ chẳng kém gì Vua. Chỉnh còn mở phủ cho con là Du ở phía Ãông phủ mình, có ý bắt chÆ°á»›c chúa Trịnh. Vua thấy vậy muốn giết, nhÆ°ng VÅ© Trinh (10) can đã dùng Chỉnh làm nanh vuốt thì nên đãi Chỉnh thá»±c bụng, diệt Chỉnh tức là tá»± chặt vây cánh mình. Loạn thần mà biết chế ngá»± thì cÅ©ng có thể thành năng thần. Vua nghe ra, bỠý định đầu Ä‘á»™c Chỉnh. Chỉnh biết chuyện, giận không vào chầu nữa. Vua sai VÅ© Trinh đến thanh minh rằng đó là lá»i đồn bậy. Chỉnh nói thẳng :"Ta đã nhìn kỹ tÆ°á»›ng mạo Hoàng thượng là ngÆ°á»i tàn nhẫn lại Ä‘a nghi. Việc ấy chắc có. NhÆ°ng nay bốn bể giặc giã, chuyện này hãy gác lại".

Tuy ở Bắc, Chỉnh vẫn gá»­i hậu lá»… vào Nam cho Nguyá»…n Duệ. Nhân khi anh em Tây SÆ¡n bất hoà, Chỉnh xui Duệ, bầy tôi của Nhạc, phản Huệ, chiếm lấy Nghệ-an, rạch sông Ãại-lÄ©nh làm biên giá»›i nhÆ° cÅ©. MÆ°u bị Nhậm phát giác, Duệ bá» trốn vá» vá»›i Nhạc. Chỉnh cÅ©ng có ý sợ, viết thÆ° cho Nhậm phân trần rằng Chỉnh không thông đồng vá»›i Duệ vì khi Huệ bá» Phú-xuân, Chỉnh chỉ ở lại có "hÆ¡n mÆ°á»i ngày" (?) ở Nghệ-an, không đủ thì giá» kết thân vá»›i Duệ, rồi từ đó kẻ Nam, ngÆ°á»i Bắc. Nay Chỉnh ở Bắc đã giết được Hoàng Phùng CÆ¡ nhÆ°ng vẫn chÆ°a trừ được Ãinh Tích Nhưỡng, há»… trừ xong Nhưỡng Chỉnh sẽ quay vá», theo đúng lá»i Huệ dặn. Nhậm xem thÆ° biết Chỉnh còn sợ, bèn theo kế hoạch của Huệ, bá» qua, vì lúc ấy Huệ Ä‘ang bận giao tranh vá»›i Nhạc.

Tuy Chỉnh nói cứng vá»›i triá»u đình rằng ở Nam, ngoài Huệ ra còn thì từ VÅ© văn Nhậm trở xuống Ä‘á»u không ai đáng kể, mà há»… Huệ ra thì Chỉnh khắc có cách đối phó, song vẫn sai Trần Công Sán cùng Ngô Nho Ä‘em lá»… vật vào Nam đìá»u đình "đòi Nghệ-an". Bụng Chỉnh thá»±c sá»± muốn hòa, má»™t phần vì sẵn úy kỵ Huệ, má»™t phần vì gia đình còn bị bắt giữ làm con tin, Chỉnh "đòi Nghệ-an" chắc là bất đắc dÄ© phải chiá»u theo ý kiến của triá»u đình. Chỉnh vẫn yên trí phái bá»™ Sán sẽ thành công, vì mình đã dặn dò kỹ, nên không Ä‘á» phòng, chỉ xin cho Lê Duật trấn giữ Thanh-hoa. Không ngá» Trần Công Sán tính tình quá cứng cá»i, tranh luận gay gắt vá»›i Huệ, nên Huệ sai Ä‘Æ°a tiá»…n bằng Ä‘Æ°á»ng thủy, giữa Ä‘Æ°á»ng dìm chết cả sứ bá»™, nói thác là thuyá»n bị đắm. Lúc ấy vào tháng 3 năm Ãinh Mùi (1787).

Từ khi Chỉnh lá»™ng hành, các quan có ngÆ°á»i cáo ốm, trả ấn vá», có ngÆ°á»i má»™ quân chống lại, rồi thì kẻ phò Vua, kẻ giúp Chúa, cùng chống Chỉnh, chán lại quay ra đánh lẫn nhau, khắp nÆ°á»›c chẳng chá»— nào yên.

Mùa hạ năm Ãinh Mùi, DÆ°Æ¡ng Trá»ng Tế trÆ°á»›c đã thua chạy, nay Ä‘Æ°a hịch kể tá»™i Vua dá»±a vào Chỉnh Ä‘uổi Chúa Ä‘i, lá»i lẽ quá đáng, lại xé cả chiếu của Vua trÆ°á»›c mặt sứ giả khiến lòng ngÆ°á»i không phục. Vua giận, sai Chỉnh lập tức Ä‘em quân Ä‘i đánh. Chỉnh vâng dạ nhÆ°ng bảo riêng vá»›i thủ hạ là bá»n Hoàng Viết Tuyển rằng chỉ cần khua trống đến tận chân thành thị uy, không cần nhá»c sức quân đánh phá, quân của Tế ô hợp tá»± khắc tan. Nếu Tế hàng thì Ä‘iệu vá», không hàng cÅ©ng không cần Ä‘uổi vì Tế bị dân ghét tất sẽ bắt Ä‘em ná»™p, mình chỉ việc nhận. Lại cấm ngặt không cho quân lính nhÅ©ng nhiá»…u dân chúng. Quả nhiên sau Tế bị bắt sống ná»™p cho Chỉnh, ai cÅ©ng khen Chỉnh có tài tiên liệu, riêng Trần Công Sán nói :"Không phải ông liệu việc giá»i mà chỉ tại Tế vô mÆ°u". (Không ổn ở chá»— Trần Công Sán đã bị dìm chết từ tháng 3).

Bắt được Tế, Chỉnh muốn Ä‘em chém không cần "bẩn bút má»±c", nhÆ°ng Vua không nghe, sai lập án, bắt Tế quỳ chịu tá»™i trÆ°á»›c nhà Thái há»c rồi má»›i Ä‘iệu ra trÆ°á»ng thi võ chém. Xong việc, Vua thưởng cho bá»n Hoàng Viết Tuyển tÆ°á»›c Công. Triá»u đình xin cho Chỉnh được tÆ°á»›c Công má»™t chữ (cao hÆ¡n tÆ°á»›c Công hai chữ, nhÆ° Bằng Công cao hÆ¡n Bằng Trung Công), được phép mở phủ, đúc ấn VÅ© thành...

Tháng 8 năm Ãinh Mùi, quận Thạc dâng mật biểu kể tá»™i Chỉnh là "quốc tặc", xin Ä‘em quân từ SÆ¡n-tây vỠđánh. Vua muốn xá»­ hòa, Ä‘Æ°a biểu cho Chỉnh xem, Chỉnh cÅ©ng thuận, viết thÆ° cho Thạc, không ngá» Thạc nổi giận, mắng nhiếc Chỉnh và quyết chiến. Rút cục Thạc bị bắt sống. Chỉnh muốn Ä‘em chém, Vua không nỡ, triá»u đình xá»­ cho uống thuốc Ä‘á»™c, chết được toàn thây.

Cuối thu năm Ãinh Mùi, Chỉnh xin đánh Trịnh Bồng. Bản ý Vua không Æ°ng vì cho Bồng thuận thảo, nhÆ°ng bị Chỉnh ép phải nghe. Bồng thua chạy, viết thÆ° cho TrÆ°Æ¡ng Ãăng Quỹ nhá» nói giúp vá»›i Vua xin vá», Vua sai Quỹ Ä‘i đón nhÆ°ng giữa Ä‘Æ°á»ng nghẽn lối phải quay lại.

Cuối năm ấy Huệ hòa vá»›i Nhạc rồi liá»n sai Tiết-chế VÅ© văn Nhậm ra há»i tá»™i Chỉnh. Quân của Nhậm giết Lê Duật (CÆ°Æ¡ng Mục chép là Nguyá»…n Duật, trấn thủ Thanh-hoa), Nguyá»…n NhÆ° Thái, rồi kéo thẳng ra Thăng-long. Chỉnh Ä‘ang ăn cÆ¡m hay tin quăng Ä‘Å©a, sai con là Du Ä‘i trÆ°á»›c ứng chiến, tá»± mình cầm quân tiếp viện. Tháng chạp, Du thua ở sông Thanh-quyết, hai cha con rút vá» Thăng-long. Theo Lê Quý Dật Sá»­ thì ý Vua muốn chạy vá» Thanh-hoa, nhÆ°ng Chỉnh tâu nên chạy lên phía Bắc có Nguyá»…n Cảnh Thược, trấn thủ Kinh-bắc, có thế lá»±c, và cho Du Ä‘i trÆ°á»›c há»™ giá. Nguyá»…n Cảnh Thược cáo ốm không ra (CÆ°Æ¡ng Mục chép Thược đã hàng Tây SÆ¡n), Chỉnh phải thân đến quở trách, Thược má»›i chịu ra, sau Thược còn bóc lá»™t hết của cải của Vua má»›i thả cho chạy Ä‘i.

Tháng chạp năm Ãinh Mùi (ngày 9/1/1788) Nhậm kéo quân vào Thăng-long, thấy kho tàng rá»—ng tuếch, cho quân Ä‘i cÆ°á»›p của dân, ai ta thán Ä‘em chém.

Bá»™ tÆ°á»›ng của Nhậm là Nguyá»…n văn Hòa Ä‘uổi theo Chỉnh, Du bị giết, Chỉnh ngã ngá»±a bị bắt sống ngày 12/1/1788. Chỉnh xin được gập Nhậm nói má»™t câu, Nhậm không cho, sai ngÆ°á»i kể tá»™i rồi chặt chân tay, phanh thây vứt cho chó ăn, ở cá»­a Ãông. Theo tài liệu các giáo sÄ© thì Chỉnh bị bêu đầu ngày 15/1/1788, tức là tháng chạp năm Ãinh Mùi (vì năm Mậu Thân chỉ bắt đầu từ ngày 7/2/1788). Nguyá»…n Hữu Chỉnh sinh năm 1741/2 (11), mất năm 1788, thá» 47 tuổi.

Lê Quý Dật Sử chép rằng đến tháng ba, 1788, Huệ nghe tin Tiết-chế Nhậm đã giết Hữu quân, làm thơ tỠý tiếc tài trí của Chỉnh :

Gạo Phục Ba khéo chất hình non, Ä‘Æ°á»ng Thục đạo rõ bầy nÆ¡i hiểm dá»…,

Dây Nhược thủy hay dò đáy nước, sông Nhị hà tỠmạch chốn sâu nông.

Tháng 11, Huệ lên ngôi, tha tá»™i cho Chỉnh vì có công mở nÆ°á»›c, cấp cho vợ con Chỉnh 30 lính hầu, 30 mẫu ruá»™ng làm sản nghiệp Ä‘á»i Ä‘á»i (12).
 

I I - TỘI TRẠNG

Căn cứ vào những cách đối xá»­ vá»›i Nguyá»…n Hữu Chỉnh của ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i (Chiêu Thống từng mÆ°u toan muốn giết, các quan hạch tá»™i, Nguyá»…n Huệ nghi ngá» vv...) ngÆ°á»i Ä‘á»i thÆ°á»ng phê phán Chỉnh nghiêm khắc, có lẽ vì thành kiến "trung quân" ? Ta hãy thá»­ bình tÄ©nh phân tích, xét lại từng trÆ°á»ng hợp má»™t :

- Kính Phủ (tức Nguyá»…n Ãn, đồng tác giả Tang ThÆ°Æ¡ng Ngẫu Lục vá»›i Phạm Ãình Hổ) viết trong bài "Mồ mả Quận Bằng" rằng ngÆ°á»i cha của Nguyá»…n Hữu Chỉnh nhá» Giám sinh há» Ãá»— tìm đất táng mả tổ ở núi Côn Bằng, sau đó ngÆ°á»i mẹ có thai sinh ra Chỉnh. Khi nghe tiếng trẻ khóc, Ãá»— Giám sinh than rằng :"Ãó là má»™t kẻ gian hùng thá»i loạn, làm lỡ việc thiên hạ là ta rồi !" (13).

Chỉ nghe tiếng trẻ khóc mà biết chắc sau này nó sẽ là "kẻ gian hùng", nếu há» Ãá»— không phải là thánh e rằng nói khoác. Câu này chắc do ngÆ°á»i Ä‘á»i sau bịa đặt cho phù hợp vá»›i tá»™i "phản phúc" thÆ°á»ng gán cho Chỉnh thì có phần đúng hÆ¡n.

- Ãinh Tích Nhưỡng (Quận Liá»…n). Nhưỡng vá»›i Chỉnh trÆ°á»›c cùng là môn hạ của Quận Huy, rất tÆ°Æ¡ng đắc, Nhưỡng nhận là đàn em của Chỉnh. Khi Chỉnh nhá» Nhưỡng bảo toàn vá»›i Chúa, Nhưỡng gá»i con rể Chỉnh ra nói :"Ông anh vá» chữ nghÄ©a thì đủ nhÆ°ng vá» chữ trung thì còn thiếu" có ý trách Chỉnh "bất trung" vá»›i há» Trịnh.

Nhưỡng chê Chỉnh "bất trung" thì hẳn Nhưỡng là bầy tôi "trung" ? Nhưng thế nào là "trung" và "trung" với ai ? Nhưỡng vì "trung" với Trịnh Bồng mà ức hiếp Vua, Nhưỡng chỉ biết có Chúa là chủ mình thì chủ của Chỉnh là Quận Huy, Chỉnh "trung" với Quận Huy có khác gì Nhưỡng "trung" với Trịnh Bồng ? Lấy danh nghĩa gì mà chê trách Chỉnh ?

Ãã thế, chữ "trung" vá»›i Chúa của Nhưỡng cÅ©ng "tùy thá»i" : Lúc đầu Nhưỡng Ä‘em quân vá» muốn lập Trịnh Lệ (Quận Thùy), sau lại bá» Lệ theo Trịnh Bồng, khi Trịnh Bồng thua Chỉnh, chạy đến vá»›i Nhưỡng, Nhưỡng đã tá» ra lạnh nhạt đến ná»—i Bồng lại phải chạy Ä‘i má»™t lần nữa, thế thì chữ "trung" của Nhưỡng chẳng lấy gì làm bá»n chặt, Nhưỡng đối vá»›i Chúa không bằng Chỉnh đối vá»›i Quận Huy (Chỉnh bị tra tấn đến gần chết cÅ©ng nhất định không khai Quận Huy trong vụ hai ngÆ°á»i bị kiện tiêu lạm của công).

Thêm vào đấy, khi ở Hải-dÆ°Æ¡ng bị má»i ngÆ°á»i không dung, Nhưỡng đã gá»­i thÆ° kín xin hàng Tây SÆ¡n và sai ngÆ°á»i tố giác chá»— Vua ẩn vá»›i Văn Sở.

Nhưỡng đã ức hiếp Vua, đầu hàng Tây Sơn còn cáo giác chỗ Vua ẩn náu, đã bỠrơi Chúa khi Chúa thất thế, lại đối xử tàn bạo với dân khiến dân ghét muốn giết đến phải chạy trốn, thế thì Nhưỡng hành động vì Vua, vì Chúa hay vì dân ? Nhưỡng "trung" với ai và có "nghĩa" với ai ?

- Hoàng Phùng CÆ¡ (Quận Thạc) kể tá»™i Chỉnh "chỉ quen dùng trá thuật lừa dối ngÆ°á»i, trÆ°á»›c phản nÆ°á»›c theo Tây SÆ¡n, sau lại nhị tâm vá»›i Tây SÆ¡n muốn giữ xứ Nghệ ; ngÆ°á»i Nghệ không Æ°a, Tây SÆ¡n không dùng má»›i quay vá» vá»›i Hoàng thượng...". Nay CÆ¡ "vâng chỉ vá» triá»u há»i tá»™i Chỉnh" và "xin bệ hạ cho phép hạ thần chẹn hắn ngay từ đầu để khá»i càn rỡ vá» sau...".

CÆ¡ trách Chỉnh "phản nÆ°á»›c theo Tây SÆ¡n" nếu không cố tình nói ngoa thì là hồ đồ. Rõ ràng Chỉnh Ä‘ang sống yên ổn ở Nghệ-an, vì Trịnh Tông truy nã bè đảng Quận Huy để trả thù mà Trấn thủ Nghệ-an Dao Trung Hầu lại nhút nhát không theo kế của Chỉnh chiếm lấy Nghệ-an làm chá»— dung thân nên Chỉnh má»›i cùng Ä‘Æ°á»ng phải tính kế vào Nam vá»›i Nguyá»…n Nhạc. Nếu có đất sống ở Nghệ thì Chỉnh còn toan tính vào Nam làm gì ?

CÆ¡ kết tá»™i Chỉnh "nhị tâm vá»›i Tây SÆ¡n" cÅ©ng là nói quá. Rành rành Chỉnh bị Tây SÆ¡n bá» rÆ¡i tá»›i hai lần, má»›i phải tìm cách tá»± vệ, không phải bá»—ng dÆ°ng Chỉnh sinh dị tâm muốn bá» Tây SÆ¡n, nếu quả thế thì khi Tây SÆ¡n bá» Thăng-long không cho Chỉnh biết, việc gì Chỉnh còn lấy thuyá»n Ä‘uổi theo ? Nếu Nguyá»…n Huệ chịu dung nạp, chÆ°a chắc Chỉnh đã nghÄ© đến chuyện chiếm Nghệ-an. Phần Huệ, tuy dùng Chỉnh nhÆ°ng bụng vẫn ngá» vá»±c nên má»›i lẳng lặng rút quân ở Thăng-long vá». Ãến Nghệ-an, Chỉnh Ä‘uổi kịp, xin theo vào Phú-xuân, Huệ đã không cho theo lại còn lÆ°u bá»™ hạ ở bên Chỉnh để dò xét hành vi của Chỉnh, thá»­ há»i ai "nhị tâm" ? Lúc đầu CÆ¡ Ä‘em quân vỠđể "phò Vua", sau lại xoay ra "phò Chúa", ức hiếp Vua đến ná»—i Vua phải triệu Chỉnh Ä‘em quân ra, thế thì CÆ¡ có "nhất tâm" không mà chê Chỉnh "nhị tâm" ?

CÆ¡ còn nói "vì Tây SÆ¡n không dùng Chỉnh má»›i quay vá» vá»›i Hoàng thượng", câu này cÅ©ng phải xét lại. Khi phát giác Huệ nhất định không dung nạp mình, Chỉnh chỉ tính kế cố thủ ở Nghệ. Tuy có xin vá»›i Vua chức Trấn thủ Nghệ-an, cÅ©ng nhÆ° đã nhá» Nhưỡng nói há»™ vớì Chúa, song Chỉnh chÆ°a phản Tây SÆ¡n, chỉ là hành Ä‘á»™ng tá»± vệ thôi. Sau này Chỉnh ra Thăng-long là do chiếu của Vua vá»i ra cứu giá.

CÆ¡ chê Chỉnh "hay dùng trá thuật để lừa dối ngÆ°á»i" là không tá»± xét mình. Chính CÆ¡ tuyên bố "vâng chỉ vá» triá»u há»i tá»™i Chỉnh", đã "vâng chỉ" tại sao còn phải "xin bệ hạ cho phép kẻ hạ thần..." thế là "giấu đầu hở Ä‘uôi", chính CÆ¡ má»›i là kẻ "dối trá".

- Vua Lê và các quan. Khi Chiêu-Thống thấy Chỉnh chuyên quyá»n, có ý muốn giết, mật nghị vá»›i các quan Lê Xuân Hợp, Ngô Vi Quý, hai ngÆ°á»i này vá» hùa vá»›i Vua tâu :"Chỉnh là ngÆ°á»i ý nghÄ© hiểm Ä‘á»™c, cÆ¡ mÆ°u sâu sắc, giả trá khôn khéo, ứng biến nhanh nhẹn, chÆ°a chắc đã là năng thần Ä‘á»i trị, thật là gian hùng của thá»i loạn, chỉ nên giết Ä‘i là xong".

Tuy Chỉnh quả có những hành động nhẫn tâm như giết em rể, nhưng xét vì lúc ấy địa vị của Chỉnh ở Tây Sơn còn đang bấp bênh, dẫu được dự bàn quân cơ nhưng Nhạc chưa hết ngỠvực, thế mà ông em rể lại lù lù vào để dụ vỠBắc, nếu Chỉnh thả ra thì làm sao xóa được sự nghi kỵ trong lòng Nhạc ? Bình sinh không thấy Chỉnh tỠra hiếu sát hơn ai.

NgÆ°á»i "hiếu sát" là Vua thì có lẽ đúng hÆ¡n : Vua bị Trịnh Bồng lấn, không làm gì nổi má»›i triệu Chỉnh ra trừ há»™, xong việc lại muốn giết Chỉnh Ä‘i, chỉ kể đến quyá»n lợi riêng của mình mà không nghÄ© lại công lao của ngÆ°á»i. CÅ©ng nhÆ° việc Vua sai đốt phủ Chúa, hay hành tá»™i DÆ°Æ¡ng Trá»ng Tế, tá» ra Vua chỉ chăm lo trả thù vặt. Ngô Thì Chí chép Vua là ngÆ°á»i "anh minh quả quyết" có lẽ vì thấy Vua nhất định chỉ cho Trịnh Bồng "Ä‘á»i Ä‘á»i tÆ°á»›c Công" để kiá»m chế há» Trịnh. Sá»± thá»±c Vua chỉ "anh minh quả quyết" trong việc bảo vệ quyá»n lợi của mình, "quả quyết" thì đúng hÆ¡n "anh minh". Khi Phúc Khang An dụ dá»— Vua và các tùy tùng phải ăn mặc theo lối ngÆ°á»i Thanh để dá»… trà trá»™n vá»›i quân Thanh, khiến quân Tây SÆ¡n chỉ thấy quân Thiên triá»u đã "hồn bay phách lạc" thì má»›i chóng hoàn thành công việc được, Vua chẳng đã từng tuyên bố nếu Thiên triá»u cứu viện cho mình được trở lại ngôi vua thì "dù bắt cả nÆ°á»›c ăn mặc theo lối phÆ°Æ¡ng Bắc cÅ©ng tuân mệnh. Việc đó có há» gì ?", "anh minh" ở chá»— nào ?

Chẳng bao giá» thấy Vua chấn chỉnh triá»u chính, trù hoạch quốc sách, nếu Chỉnh lâu dần đâm ra tá»± chuyên, làm gì cÅ©ng không tâu trÆ°á»›c, hẳn vì nghÄ© có tâu Vua cÅ©ng chẳng có chủ kiến. Bốn chữ "anh minh quả quyết" dành cho Nguyá»…n Huệ hợp hÆ¡n vì Huệ ngoài tài cầm quân, trị nÆ°á»›c cÅ©ng giá»i : biết xét ngÆ°á»i, biết dùng ngÆ°á»i, tuy Huệ giết cả Chỉnh lẫn VÅ© văn Nhậm, song ngÆ°á»i Ä‘á»i phê phán Huệ không khe khắt, bởi Huệ có thá»±c tài, Huệ "dùng" Chỉnh, còn Vua phải "nhá»" Chỉnh.

Bàn vá» "năng thần" hay "loạn thần" thì các quan ăn lá»™c của Vua mà há»… có biến bá» trốn hết, hoặc khoanh tay bất lá»±c, đến ná»—i Vua phải triệu Chỉnh từ xa vá» cứu giá, thế thì ai là "năng thần" ? Các quan đã không cáng đáng được việc nÆ°á»›c vậy mà ngÆ°á»i ta làm gì cÅ©ng hạch tá»™i : mở Chế khoa kén ngÆ°á»i tài, mÆ°u sá»± lâu dài cho nÆ°á»›c thì bảo Chỉnh tÆ° túi ; tiá»n khan hiếm, thu tượng đồng ở các chùa vỠđể đúc tiá»n cÅ©ng bị oán trách... thế thì chỉ những ngÆ°á»i không làm gì nhÆ° các quan là không bao giá» có tá»™i. Ãt ra Chỉnh cÅ©ng đã Ä‘em tài sức của mình để giúp Vua gánh vác việc nÆ°á»›c.

- Nguyễn Huệ. Không riêng gì Vua Chiêu-Thống mà cả Nguyễn Huệ cũng muốn giết Chỉnh. Nghe tin Chỉnh muốn lấy Nghệ-an, Huệ nói :"Nguyễn Hữu Chỉnh đã chết, ta cứu sống lại vẽ mặt vẽ mày cho hắn, hắn đã chẳng báo ơn thì chớ lại muốn tranh đất Nghệ với ta, chết là đáng" (14).

Thá»±c ra ngÆ°á»i "cứu sống" Chỉnh là Nhạc chứ không phải Huệ. Chính Nhạc cho Chỉnh cùng gia đình có chá»— trú chân ở Nam, và cÅ©ng chính Nhạc "vẽ mày vẽ mặt " cho Chỉnh vá»›i cái chức Hữu quân Ãô đốc, ngang VÅ© văn Nhậm, con rể Nhạc, khi Ä‘i đánh Phú-xuân.

Ở Thăng-long, tuy Huệ có giao phó hết má»i việc cho Chỉnh song không phải vì muốn "vẽ mày vẽ mặt" cho Chỉnh mà chẳng qua vì Huệ không quen vá»›i những nghi thức triá»u đình ngoài Bắc. Chính Huệ nhìn nhận vá»›i vua Hiển Tông rằng mình ra được tá»›i Thăng-long là nhá» công của Chỉnh. Không những thế, Chỉnh còn "mách nÆ°á»›c" cho Huệ khai thác công "Phù Lê" bằng cách xin vua thiết đại triá»u để tiếp Huệ vv... nhÆ° thế là Chỉnh có báo đáp Æ¡n Huệ rồi. Huệ lấy được Ngá»c Hân Công Chúa cÅ©ng là nhá» Chỉnh, tức là Chỉnh cÅ©ng đã "vẽ mày vẽ mặt" cho Huệ. Chỉnh muốn chiếm đất Nghệ chÆ°a chắc đã do bản tâm "muốn tranh đất" vá»›i Huệ vì vốn úy kỵ Huệ, lại chÆ°a nắm vững phần thắng thì Ä‘á»i nào dám "vuốt râu hùm" ? Huống hồ gia đình Chỉnh còn ở trong tay Tây SÆ¡n. Huệ muốn giết Chỉnh chẳng phải vì Chỉnh bá»™i bạc hay muốn "tranh đất Nghệ" mà vì Huệ nhận thấy Chỉnh là đối thủ đáng sợ nên muốn trừ Ä‘i để "tránh hậu hoạn" thì có phần đúng hÆ¡n.

- VÅ© văn Nhậm. Tuy Nguyá»…n Huệ muốn giết Chỉnh song ngÆ°á»i thá»±c sá»± giết Chỉnh lại là VÅ© văn Nhậm. TrÆ°á»›c khi giết, Nhậm sai ngÆ°á»i kể tá»™i Chỉnh :"Mày vốn là tôi chúa Trịnh, phản Trịnh vá» vá»›i ta, lập mÆ°u giết há» Trịnh rồi lại phản ta vá» Bắc lừa dối vua Lê, làm oai làm phúc, toan cÆ°á»›p ngôi vua, tranh giành đất Nghệ vá»›i chúa ta. Ãá»i mày xem ra toàn há»c thói của quân đạo tặc. Nay phanh thây, phanh mật mày để ngÆ°á»i Bắc lấy mày làm gÆ°Æ¡ng". Nhậm cÅ©ng lên án Chỉnh là con ngÆ°á»i gian giảo, phản phúc, lại còn đèo thêm má»™t tá»™i má»›i :"muốn cÆ°á»›p ngôi vua". Ãiá»u này chỉ thấy có má»™t mình Nhậm nói ra. Tại sao Nhậm lại vạch ra má»™t tá»™i mà không ai trông thấy ? Vì Chỉnh "oai vệ chẳng kém vua" hay vì Nhậm "suy bụng ta ra bụng ngÆ°á»i" ? Sau này chính Nhậm bị giết vá» tá»™i "mÆ°u toan tiếm ngôi" (15).

Chỉnh vá»›i Nhậm, kẻ Nam ngÆ°á»i Bắc, vốn không quen nhau từ trÆ°á»›c, lại cÅ©ng không có thâm thù thế mà ở Thăng-long chính Nhậm đã xúi dục Huệ bá» rÆ¡i Chỉnh cho ngÆ°á»i Bắc giết Ä‘i ; bắt được Chỉnh, Nhậm cÅ©ng dùng thứ hình phạt dã man nhất để giết là phanh thây rồi vứt cho chó ăn, tại sao Nhậm lại có thái Ä‘á»™ quá hằn há»c nhÆ° thế đối vá»›i Chỉnh ? Phải chăng vì lòng đố kỵ ? Cùng chức Ãô đốc ngang nhau khi Ä‘i đánh Phú-xuân, lại cùng là hàng tÆ°á»›ng mà Huệ thả lá»ng cho Nhậm cầm đầu má»™t trong ba Ä‘á»™i quân, trong khi Huệ giữ chịt Chỉnh ở bên mình, quyết không phải vì Chỉnh thuá»™c rõ địa thế Phú-xuân hÆ¡n Nhậm, vì trÆ°á»›c đó mÆ°á»i năm Phú-xuân thuá»™c đất nhà Nguyá»…n mà Nhậm là bá» tôi cÅ© của chúa Nguyá»…n. Huệ giữ Chỉnh ở bên mình má»™t phần để tiện bàn việc quân cÆ¡ bởi Chỉnh túc trí Ä‘a mÆ°u, mà cÅ©ng chính vì thế mà giữ lại bên mình để dá»… bá» kiá»m chế, Nhậm chỉ là võ tÆ°á»›ng không có gì đáng ngại. Nhậm không dám cho Chỉnh "gập mặt nói má»™t câu" có thể vì sợ không đối đáp nổi.

Ai có quyá»n trách Chỉnh là "phản thần" còn được chứ Nhậm thì không nên thốt ra câu này. Ãt nhất Chỉnh đã báo thù cho chủ cÅ© là Quận Huy, còn Nhậm đã làm gì cho Chúa Nguyá»…n ? Nhậm tá»± coi mình vá»›i Tây SÆ¡n là má»™t nên má»›i mắng Chỉnh là "phản ta vá» Bắc" và "tranh giành vá»›i chúa ta", rõ là bá» tôi trung của Tây SÆ¡n, không còn nhá»› đến Chúa Nguyá»…n là ai nữa. Sá»± thá»±c, chÆ°a chắc Nhậm đã trung thành vá»›i Tây SÆ¡n đến bậc ấy, những lá»i nói có chiá»u "xu nịnh" này cốt để vừa lòng Huệ, nhÆ°ng thật ra không che nổi mắt Huệ. Thanh toán xong Chỉnh là đến ngay phiên Nhậm. Nếu Nhậm biết thế chắc không vá»™i vã thủ tiêu Chỉnh, vì nhổ được cái Ä‘inh trÆ°á»›c mắt tức thì há»a đến thân ngay.

- Nhân tâm. Vua quan không Æ°a Chỉnh mà dân chúng cÅ©ng ghét : khi Chỉnh bá» Thăng-long trốn theo Tây SÆ¡n, ngÆ°á»i Kinh ném đá, ngÆ°á»i Nghệ lăm le muốn đánh... Lính Nam vì Chỉnh mà phải xa nhà, oán Chỉnh còn có lý chứ dân Bắc bị nạn Kiêu binh, vua quan thúc thủ, Chỉnh Ä‘em quân Tây SÆ¡n ra dẹp loạn cho dân yên ổn làm ăn, cá»› sao lại ném đá ? Tại há» thấy Trịnh Tông vì Chỉnh mà chết nên nổi lòng công phẫn ? Song Tông chẳng phải là má»™t ông chúa anh minh, tài cán gì, Tông đã từng cùng mẹ ngồi xuống đất lạy Kiêu binh để há» bá»›t nhÅ©ng nhiá»…u mà cÅ©ng không xong, thế thì mất Tông có hại gì cho dân chúng? Những ngÆ°á»i thá»±c tâm tiếc Tông ắt là những bầy tôi cÅ© của há» Trịnh chứ không phải dân. Dân chúng bị há» xui khiến, khích Ä‘á»™ng vì nhẹ dạ. Thá»­ há»i giữa quân Thanh và quân Tây SÆ¡n thì quân nào là quân "nÆ°á»›c ngoài" và quân nào là "rắn" ?

Rõ rệt hơn nữa là thái độ của dân xứ Nghệ, lúc đầu lăm le muốn giết Chỉnh nhưng vừa nghe có chiếu của Vua lập tức quay vỠvới Chỉnh, chứng tỠhỠchẳng biết Chỉnh là ai, trở mặt nhanh chóng, giết hay quy chỉ do nghe xui khôn xui dại chứ chẳng có chủ kiến gì. Vậy thì dân yêu hay ghét không phải bằng chứng Chỉnh là "phản tặc".
 

III - CON NGƯỜI NGUYỀN HỮU CHỈNH QUA NGHỊ LUẬN, HÀNH SỰ VÀ VĂN THƠ

1 - Qua nghị luận

Trên đây ta thấy con ngÆ°á»i của Nguyá»…n Hữu Chỉnh qua những lá»i phê phán của ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, nay ta thá»­ xét Chỉnh qua những lá»i nghị luận của chính Chỉnh :

Khi ngÆ°á»i em rể của Chỉnh từ Bắc vào để dụ, Chỉnh há»i dò tình hình ngoài Bắc, nhân nói đến việc Trịnh Tông tàn sát những ngÆ°á»i nhúng tay vào vụ án Canh Tý (Trịnh Tông mÆ°u Ä‘oạt ngôi chúa, việc bại lá»™, bị cha là Trịnh Sâm trừng phạt. Khi Tông lên ngôi bèn trả thù những ngÆ°á»i tố cáo mình), Chỉnh phê bình :"Giết kẻ vâng mệnh cha mình, nêu rõ tá»™i của cha mình vá»›i ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c là đại bất hiếu".

Nghe tin Ãặng thị Huệ tá»± vẫn, Chỉnh khen :"Chết được lắm ! Ta vẫn tưởng Tuyên Phi chỉ có nhan sắc, ai ngá» lại tiết liệt nhÆ° vậy".

Bàn vá» chuyện "hai cậu" (trá» con của Quận Huy và là anh em con cô con cậu vá»›i Trịnh Tông) bị giết, Chỉnh ngậm ngùi :"Phá tổ vá»t trứng, ngÆ°á»i ta có tá»™i tình gì ?".

Những lá»i nghị luận này thốt ra trong lúc vô tình chứng tá» Chỉnh vẫn coi trá»ng luân thÆ°á»ng đạo lý.

Vá» hành vi đối nghịch của Nguyá»…n Ãình Giản, Chỉnh tìm hiểu, khoan dung, chứ không giữ oán thù riêng nên má»›i nói :"Ãến bố vợ ông ta mà ông ta còn đàn hặc nữa là. Nếu mình có tá»™i mà ông ta dám nói thì là ngÆ°á»i thẳng thắn, còn mình vô tá»™i mà ông ta nói thì có hại gì ?". Ta thấy Chỉnh vừa sáng suốt, vừa rá»™ng lượng lại vừa khôn khéo biết thu phục lòng ngÆ°á»i. Có thế các quan má»›i lục tục kéo vá» khiến triá»u đình "có vẻ phồn thịnh nhÆ° thá»i bình".

Vua Lê mÆ°u giết Chỉnh rồi nghe VÅ© Trinh can gián lại thôi, nhÆ°ng sợ Chỉnh giận, sai VÅ© Trinh Ä‘i phân trần là lá»i đồn bậy... Chỉnh nói ngay :"Ta đã nhìn kỹ tÆ°á»›ng mạo Hoàng thượng là ngÆ°á»i tàn nhẫn lại Ä‘a nghi, việc ấy chắc có. NhÆ°ng nay bốn bể giặc giã, hãy gác chuyện ấy lại". TÆ° cách hai ngÆ°á»i đã phân minh : má»™t đằng dẹp tÆ° thù sang má»™t bên để lo việc nÆ°á»›c trÆ°á»›c, má»™t đằng chỉ chăm chăm bảo vệ quyá»n lợi riêng.

Vá»›i Nguyá»…n Huệ, Chỉnh tá» ra thá»±c thà đến thành vụng vá» khi nói :"Nhân tài Bắc hà chỉ có mình tôi mà thôi". Ãó là sá»± thá»±c, bằng cá»› là vua mấy lần phải triệu Chỉnh ra cáng đáng việc nÆ°á»›c. Nếu Chỉnh có "nhị tâm" vá»›i Tây SÆ¡n ắt không dại gì mà "vạch áo cho ngÆ°á»i xem lÆ°ng" khiến Huệ lÆ°u ý đến mình. Chính sá»± vụng vá» này chứng minh Chỉnh chÆ°a há» nghÄ© đến chuyện bá» Tây SÆ¡n.

2 - Qua hành sự

Ở Ä‘á»i không thiếu gì ngÆ°á»i nói thì rất hay nhÆ°ng lá»i nói không Ä‘i đôi vá»›i việc làm. Liệu những lá»i nói của Chỉnh có phải chỉ là những lá»i đạo đức "cá»­a miệng" ?

Ãối vá»›i Quận Huy, Chỉnh đã xá»­ sá»± chí tình, không thể chê trách vào đâu được.

Tuy đến bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng má»›i chạy theo Tây SÆ¡n nhÆ°ng Chỉnh cÅ©ng "ăn cây nào, rào cây ấy", hết lòng giúp Tây SÆ¡n huấn luyện binh mã, kén chá»n tÆ°á»›ng sÄ©, đánh Xiêm-la, Bồ-man, hiến mÆ°u kế Ä‘oạt Phú-xuân, chỉ Ä‘Æ°á»ng vạch lối cho Nguyá»…n Huệ ra Bắc... Chỉ từ khi phát giác ra Tây SÆ¡n vẫn nghi kỵ mình, Chỉnh má»›i Ä‘á» phòng "bắt cá hai tay", sinh "nhị tâm" chẳng qua vì muốn tá»± vệ.

Chỉnh giá»i dụng binh. DÆ°Æ¡ng Trá»ng Tế được Trịnh Bồng sai Ä‘em quân chống Chỉnh nhÆ°ng cứ nghe nói đến tên Chỉnh là Tế đã mất cả hồn vía. Ãá»i sau có ngÆ°á»i viết rằng Chỉnh đã há»c được phép Ä‘iá»u quân của Nguyá»…n Huệ, mà quên rằng ngay từ trÆ°á»›c khi vào vá»›i Tây SÆ¡n, Chỉnh đã nổi tiếng là tÆ°á»›ng tài đánh đâu được đấy, nghá» thủy vào bậc vô địch, luôn luôn thắng trận nên má»›i có danh hiệu "con cắt biển". Nếu Chỉnh há»c được phép Ä‘iá»u binh khiển tÆ°á»›ng của Tây SÆ¡n thì đã chẳng thua vá» tay Tây SÆ¡n.

Vá»›i chủ nào Chỉnh cÅ©ng hết lòng báo đáp, vá»›i thuá»™c hạ, Chỉnh tá» ra biết thÆ°Æ¡ng kẻ dÆ°á»›i : trÆ°á»›c khi nhổ thuyá»n vào Nam theo Nguyá»…n Nhạc, Chỉnh gá»i hết quân lính dÆ°á»›i quyá»n ra bá» sông nói rõ duyên cá»›, lại để lại cho má»—i ngÆ°á»i má»™t quan tiá»n Ä‘en. Thá»­ há»i có mấy ông tÆ°á»›ng trÆ°á»›c khi chạy trốn còn nghÄ© đến thuá»™c cấp nhÆ° Chỉnh ? Ãây không phải là má»™t hành Ä‘á»™ng mua chuá»™c lòng ngÆ°á»i vì đã là kẻ chạy trốn thì còn biết tÆ°Æ¡ng lai ra sao mà mua chuá»™c ? Thế mà Chỉnh còn nghÄ© đến chuyện cấp tiá»n cho thuá»™c hạ trÆ°á»›c khi Ä‘i, không phải là ngÆ°á»i có từ tâm và chu đáo hay sao ? Khi vâng lệnh vua Ä‘i đánh DÆ°Æ¡ng Trá»ng Tế, Chỉnh cÅ©ng căn dặn thuá»™c hạ không cần nhá»c sức quân, lại cấm quân không được nhÅ©ng nhiá»…u dân, không phải là má»™t ông tÆ°á»›ng hiểu rõ trách nhiệm của mình Æ° ?

Chỉnh còn là má»™t chính trị gia biết nhìn xa (mở Chế khoa để kén nhân tài), biết quyá»n biến khi nhu, khi cÆ°Æ¡ng, rá»™ng lượng vá»›i những kẻ đối nghịch mình nhÆ° Nguyá»…n Ãình Giản, Hoàng Phùng CÆ¡ vv. Ngô Thì Chí kể khi Phan Huy Ãch vâng mệnh Trịnh Bồng Ä‘i đánh Chỉnh, có sai chế má»™t cái trống lá»›n để bắt được Chỉnh sẽ bá» vào trống khiêng vá» :"Các ông hãy đứng đó xem tôi vào xứ Nghệ lấy đầu Nguyá»…n Hữu Chỉnh vá» cÆ°á»›p ấn quận công". Rút cục chính Ãch bị bắt sống, Chỉnh chỉ há»i móc : "Nghe nói ngÆ°Æ¡i làm cái trống lá»›n lắm phải không ? (...) Hủ nho quen múa mép, giết thêm bẩn gÆ°Æ¡m !" rồi tha, bắt theo dÆ°á»›i trÆ°á»›ng (16).

Tuy rằng mang tiếng "ức hiếp Vua còn hÆ¡n Chúa Trịnh" nhÆ°ng sá»± thá»±c Chỉnh nể nang Vua hÆ¡n Chúa Trịnh. Chúa má»™t tháng vào chầu Vua hai lần, Chỉnh 5 ngày chầu má»™t lần. Năm 1664, Tây VÆ°Æ¡ng Trịnh Tạc đặt ghế ngồi ngay bên trái ngá»± tá»a (16), chÆ°a thấy ai nói Chỉnh leo lên ngồi cạnh Vua, Chỉnh cÅ©ng chÆ°a há» giết Hoàng Thái Tá»­ nhÆ° Trịnh Sâm. Tuy nhiá»u khi làm việc không tâu vá»›i Vua trÆ°á»›c nhÆ°ng nếu có thể thì vẫn chiá»u ý Vua nhÆ° xá»­ hòa vá»›i Hoàng Phùng CÆ¡, lập án xá»­ tá»™i DÆ°Æ¡ng Trá»ng Tế... Nếu Chỉnh tá»± chuyên, ắt cÅ©ng vì thấy Vua chẳng tha thiết gì đến việc nÆ°á»›c.

3 - Qua văn thơ. "Tay bé khôn bưng vừa miệng thế"

a - Vịnh cái pháo

Há»… nói đến thÆ¡ văn Nguyá»…n Hữu Chỉnh là ngÆ°á»i ta không quên nhắc đến bài thÆ¡ "khẩu khí" làm lúc còn nhá» của Chỉnh. TÆ°Æ¡ng truyá»n ngày Tết Chỉnh theo cha Ä‘i mừng tuổi Thầy Ãồ, Thầy bảo vịnh cái pháo, Chỉnh ứng khẩu làm bài thÆ¡ sau đây:

Xác không vốn những cậy tay ngÆ°á»i,
Bao nả công trình, tạch cái thôi !
Kêu lắm lại càng tan tác lắm,
Thế nào cũng một tiếng mà thôi.

NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng luận rằng "khẩu khí" bài này cho thấy Chỉnh không có thá»±c tài, làm nên sá»± nghiệp Ä‘á»u "cậy tay ngÆ°á»i", song càng trèo cao càng ngã Ä‘au, rút cục chết phanh thây mà công danh cÅ©ng không còn, khác nào làm cái pháo công trình mà chỉ nổ tạch má»™t tiếng, tan xác là hết.

Cũng may sự nghiệp văn chương của Chỉnh không dừng lại ở bài Vịnh cái pháo nên ngày nay chúng ta còn có cơ hội suy xét Chỉnh một cách công bằng hơn.

b - Quách Lệnh Công Phú

Theo Ngô Thì Chí, thuở trẻ Chỉnh thÆ°á»ng há»p tân khách trong nhà uống rượu, ngâm thÆ¡ tỠý chí. Bài Quách Lệnh Công Phú của Chỉnh được nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i truyá»n tụng.

Quách Lệnh Công là Quách Tá»­ Nghi, má»™t tÆ°á»›ng giá»i Ä‘á»i ÃÆ°á»ng, đã giúp ÃÆ°á»ng Túc Tông dẹp loạn An Lá»™c SÆ¡n, thu phục kinh đô Tràng-an. Há» Quách đã lập công danh bằng vào tài sức mình chứ không "cậy tay ngÆ°á»i", chính là mẫu ngÆ°á»i lý tưởng của Chỉnh lúc thiếu thá»i nên Chỉnh má»›i ca tụng.

c - Trương Lưu Hầu Phú

TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, tên chữ là Tá»­ Phòng, tổ tiên năm Ä‘á»i làm quan đất Hàn. Hàn bị Tần Thủy Hoàng diệt, LÆ°Æ¡ng theo Hán Cao Tổ diệt Thủy Hoàng, báo thù cho Hàn. Hán Cao Tổ phong cho LÆ°Æ¡ng tÆ°á»›c Hầu ở đất LÆ°u nên gá»i là "TrÆ°Æ¡ng LÆ°u Hầu". Sá»± nghiệp của TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng rắc rối, oái oăm : phục vụ cho nhà Hán mà thá»±c sá»± lại phục vụ cho nÆ°á»›c Hàn nên Chỉnh má»›i viết :

Nước nhà khi bể biếc dâu xanh, mưu báo phục há kém tay Kha, Nhượng ? (17)

song tâm sá»± của LÆ°Æ¡ng ít ngÆ°á»i hiểu, thÆ°á»ng bị ngÆ°á»i Ä‘á»i gay gắt luận tá»™i. Hán Sá»­ đã hạ má»™t câu khe khắt :"Chí sÄ© nguyện hy Gia Cát Lượng, bất nguyện hy TrÆ°Æ¡ng Tá»­ Phòng" (kẻ sÄ© nguyện bắt chÆ°á»›c Gia Cát Lượng, không muốn bắt chÆ°á»›c TrÆ°Æ¡ng Tá»­ Phòng). Chỉnh ra sức minh oan cho LÆ°Æ¡ng, phải chăng vì tâm sá»± của LÆ°Æ¡ng cÅ©ng chính là tâm sá»± của Chỉnh ?

Lòng này ai biết Hán hay Hàn, phải biện bạch kẻo thẹn cùng phủ ngưỡng (18).

(...) Trách ai thương hữu cố nhân, sao chẳng nguyện hy Trương Tử Phòng mà lại nguyện hy Gia Cát Lượng ?

Chỉnh phục tài Trương Lương cũng có, mà trạnh lòng, ngậm ngùi cho cảnh ngộ của Trương Lương cũng có.

Sau này, TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký cÅ©ng phiên âm ra quốc ngữ bài TrÆ°Æ¡ng LÆ°u Hầu Phú, ta có nên đặt câu há»i TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký có dụng ý hay không khi chá»n phiên âm bài này ?

d - Ngôn Ẩn Thi Tập

Những tác phẩm nổi tiếng của Nguyá»…n Hữu Chỉnh, ngoài hai bài Quách Tá»­ Nghi Phú và TrÆ°Æ¡ng LÆ°u Hầu Phú tá» bầy chí khí, cùng bàiVăn tế chị (vợ Phạm Nguyá»…n Du) lá»i lẽ bi thÆ°Æ¡ng, thành thật, còn Ngôn Ẩn Thi Tập gồm những bài thÆ¡ buồn bã, thÆ°Æ¡ng tâm, nhẫn nhục, nói lên tâm sá»± cay đắng của tác giả bị ngÆ°á»i Ä‘á»i gán cho những tá»™i tầy đình : giảo quyệt, phản phúc, bỉ tiện... có miệng mà không sao minh oan được nên phải mượn thÆ¡ để bá»™c bạch ná»—i lòng. Xin trích mấy bài :

Than Thân

Tóc chen hai thứ, chửa danh chi,
Thân hỡi là thân, thì hỡi thì !
Chá»­a giả, chá»­a Ä‘á»n ân đệ tá»­,
Thêm ngừng, thêm tủi chí nam nhi.
Kẻ yêu nên ít lá»i cao hạ,
NgÆ°á»i ghét càng nhiá»u tiếng thị phi.
Tay bé khôn bưng vừa miệng thế,
Giãi lòng ngay thảo, cậy thiên tri.

Tự biết mình
Ai có hay chăng là chẳng hay ?
Lòng này vốn đã dậy thân này.
Kẻo lầm, kẻo lỡ, ngÆ°á»i yêu ghét,
Ãà tá», đà tÆ°á»ng, kẻ thảo ngay.
Xem ná»—i thế-thá»i, xem đã nhạt,
Bén mùi đạo lý, bén càng say.
Phải cÆ¡ má»›i biết cÆ¡ Trá»i nhiệm (mầu nhiệm),
Có rủi bằng dÆ°á»ng lại có may.
Cuá»™c Ä‘á»i
Cửa sổ buồn xem ngựa trắng qua,
Vừa khôn thì lại thấy vừa già.
Trước đã cậy lòng con cái,
Sau còn nhớ đức mẹ cha.
Giầu có làng, sang có nước,
No nên Bụt, đói nên ma.
"Sắc, Không" chữ ấy âu vàng thép,
Nghĩ lại thì là bẵng cái hoa.

Bài số XIV (19)

Vô duyên, trái kiếp, thiệt hòa hai,
Chẳng biết là ai giống máu ai ?
Những tưởng trên thá»i đà suốt dÆ°á»›i,
Nào hay trong lại phải thua ngoài.
NghÄ© nguồn cÆ¡n ná», gan dầm muối,
Thấy khúc nôi này, thịt sởn gai !
Khen kẻ đặt lá»i, sao khéo xiết,
Rằng thân ngÆ°á»i chẳng khác con bài !

o O o

Cái quan niệm vá» phẩm giá, nhân cách con ngÆ°á»i nay đã khác xÆ°a nhiá»u. XÆ°a chỉ trá»ng đạo Nho thì trung vá»›i vua là nhất (Quân rồi má»›i đến SÆ°, Phụ), những kẻ bị liệt vào hạng bất trung dẫu có trút lên đầu há» bao nhiêu tá»™i cÅ©ng không oan. Hoàng Lê Nhất Thống Chí chép :" Việc làm của Nguyá»…n Hữu Chỉnh thÆ°á»ng càn bậy nhÆ°ng Ä‘á»™ng đến đâu đắc chí đến đấy..." (20). Ta đã thấy những hành Ä‘á»™ng của Chỉnh chẳng phải là "thÆ°á»ng càn bậy", còn "Ä‘á»™ng đến đâu đắc chí đến đấy" thì chỉ cần lược qua quãng Ä‘á»i ngắn của Chỉnh cÅ©ng thấy rõ :

1 - Quận Việp cho Chỉnh là kỳ tài nên thu dụng, thế mà 16 năm sau mới cho coi đội Thiện tiểu ; khi Nam chinh, Chỉnh chỉ được giữ chức Tư thừa.

2 - Vì chung thủy với Quận Huy mà Chỉnh bị tra khảo đến gần chết ; sau còn phải bỠtrốn vào Nam với Nguyễn Nhạc.

3 - Hết lòng vá»›i Tây SÆ¡n mà vẫn bị Tây SÆ¡n nghi ngá», bá» rÆ¡i đến hai lần.

4 - Hết sức giúp Vua Lê trị nÆ°á»›c nhÆ°ng rút cục Vua cho là lạm quyá»n, muốn giết, các quan hạch tá»™i, ngÆ°á»i Kinh ném đá...

5 - Hết lòng vì chủ, vì nước, chết đã bị phanh thây mà vẫn tiếp tục bị hậu thế phỉ báng là giảo quyệt, phản thần vv.

Tôi không thấy Nguyễn Hữu Chỉnh "đắc chí" ở chỗ nào.

"Ãược làm vua, thua làm giặc", ngÆ°á»i Ä‘á»i đối vá»›i Nguyá»…n Huệ và Nguyá»…n Hữu Chỉnh có dạ chênh lệch quá đáng. Ãành rằng Nguyá»…n Huệ có tài cầm quân, trị nÆ°á»›c, có công đánh Ä‘uổi quân Thanh vv... song Huệ đã sai giết Nguyá»…n Hữu Chỉnh, VÅ© văn Nhậm, sai dìm chết cả phái bá»™ Trần Công Sán mà chẳng thấy ai trách là tàn nhẫn ; Huệ làm quan vá»›i Nhạc rồi lại lên ngôi, kình chống Nhạc, chẳng thấy ai gá»i là "phản thần"... Ai cÅ©ng chê Chỉnh "giảo quyệt" mà chẳng nhá»› rằng Phan Lê Phiên cÅ©ng đã từng phê bình Nguyá»…n Huệ :"Bắc Bình VÆ°Æ¡ng là ngÆ°á»i rất quyệt, hay dùng trí lung lao ngÆ°á»i khác, khi ném xuống, lúc nâng lên, không biết đâu mà dò" (21).

Nguyá»…n Hữu Chỉnh cÅ©ng là má»™t viên tÆ°á»›ng giá»i, so vá»›i Nguyá»…n Huệ tuy có kém vá» tài cầm quân song chẳng phải kém má»™t trá»i má»™t vá»±c, mà Chỉnh lại hÆ¡n hẳn Huệ ở mặt văn tài. Cả hai Ä‘á»u mÆ°u trí, tàn nhẫn nếu cần, thế mà má»™t ngÆ°á»i được nâng lên chín từng mây, má»™t ngÆ°á»i bị dìm xuống tận bùn nhÆ¡.

Nguyá»…n Hữu Chỉnh tài mạo song toàn, ăn ở có nghÄ©a khí không kém ai, tàn nhẫn không hÆ¡n ai, song gập toàn nghịch cảnh, suốt Ä‘á»i lận đận. Ãã không gập thá»i, không thá»a chí nguyện, ngậm oan chết thảm mà còn Ä‘á»i Ä‘á»i bị phỉ báng. Chữ "tài" quả nhiên cùng vá»›i chữ "tai" má»™t vần.

Châtenay-Malabry, tháng 6, 1994
(Thế Kỷ 21, số 64, tháng 8, 1994)
Sửa lại tháng 7, 2000
 
CHÚ THÃCH

1 - Ngô Thì Chí, tr. 115-6, chép rằng VÅ© văn Nhậm, khi ở Thăng-long, thÆ°á»ng dèm Chỉnh vá»›i Huệ, dá»±a vào câu :"Hổ tá»± Tây SÆ¡n xuất ; Long tòng Ãông-hải lai " [nghÄ©a là : "hổ" (anh em Tây sÆ¡n) từ non Tây ra khá»i núi thì thất thế, còn "rồng" ở biển Ãông lại thì vẫy vùng], mà Chỉnh lại là ngÆ°á»i Ãông-hải.

2 - Bảo Vân, tr. 77.

3 - Vua Chiêu-Liệt là má»™t ông vua có tiếng hiá»n Ä‘á»i Hán.

4 - Có chá»— chép là Võ Tá Dao, hay Phạm Ãình Dao.

5 - Ngô Giáp Dậu, tr. 130.

6 - Lê Quý Dật Sử, tr. 69-71, chép rằng Huệ, Chỉnh vào thành (Thăng-long) phá tan phủ Chúa.

7 - Lê Quý Dật Sử, tr. 73. Theo Ngô Thì Chí thì vua gửi mật thư triệu Chỉnh ra, trung tuần tháng 9 Chỉnh kéo quân ra giết Lê Trung Nghĩa vv.

8 - Ngô Thì Chí, tr. 154-7.

Trong Dụ Am Ngâm Lục, I, tr. 157, Phan Huy Ãch cho biết sau khi giao tranh ở bá» biển, Lê Trung NghÄ©a bị thÆ°Æ¡ng nặng, ngã ngá»±a, bị bắt sống, ná»­a Ä‘Æ°á»ng thì chết, còn Phan Huy Ãch cưỡi ngá»±a chạy trốn, bị má»™t tì tÆ°á»›ng của địch bắt vá» giam nÆ¡i đóng quân ở DÆ°Æ¡ng-xá hÆ¡n má»™t tháng rồi thả. Không thấy nói đến chuyện cái trống, cÅ©ng không nói đến chuyện bị Chỉnh mắng rồi bắt Ä‘i theo.

9 - Ngô Thì Chí, tr. 164 & Lãng Nhân, tr. 168-9, chép rằng : "Sau cÆ¡n đại biến, kho nhà nÆ°á»›c không còn gì, Chỉnh xin vua hạ chiếu thu đồ đồng của dân gian Ä‘em vá» kinh sÆ° đúc tiá»n. Các đồ đồng ấy quá ná»­a bị sung vào việc trang trí phủ đệ của Chỉnh nên không còn đủ số lượng dùng đúc tiá»n. Chỉnh bèn xin thu các chuông chùa để lấy thêm đồng, việc này làm cho nhân dân nguyá»n rủa Chỉnh thậm tệ. Có ngÆ°á»i dán hai câu ở cá»­a Ãại-hÆ°ng (cá»­a Nam, Thăng-long) :

Thiên hạ thất tự chung, chung thất nhi đỉnh an tại ?
Hoàng thượng phần vương phủ, phủ phần tức điện diệc không.

Nghĩa là :

Thiên hạ mất chuông chùa, chuông mất vạc ở đâu được ?
Hoàng thượng đốt phủ Chúa, phủ đốt, điện cũng trơ thôi.

10- Vợ Vũ Trinh là chị ruột Nguyễn Du.

11 - Lãng Nhân, tr. 156, Chỉnh sinh năm 1742 - Thái Kim Ãỉnh, tr. 43 : sinh năm 1741.

12 - Lê Quý Dật Sử, tr. 84-5. Hơi vô lý vì Huệ là võ tướng, chưa thấy chỗ nào chép Huệ sính làm văn thơ.

13 - Tang Thương Ngẫu Lục, tr. 150.

14 - Ngô Thì Chí, tr. 224.

15 - Ngô Thì Chí, tr. 241-6 : "Từ khi giết được Chỉnh, VÅ© văn Nhậm tá»± đắc, ra oai "sai ngÆ°á»i bằng cầm, khiến ngÆ°á»i bằng ý" (hất cầm và Ä‘Æ°a mắt) và cho Ngô văn Sở biết mình tạm thá»i lập Sùng Nhượng Công Duy Cẩn lên làm Giám quốc vì ngÆ°á»i Bắc còn nhá»› nhà Lê, sau này "ngÆ°á»i chá»…m chệ làm chủ chẳng ta còn ai ?".

16 - Ngô Thì Chí, tr. 154-5 & Lãng Nhân, tr. 167 - Cương Mục, XVI, tr. 10.

17 - Kinh Kha, Dá»± Nhượng là hai ngÆ°á»i liá»u chết báo thù cho chủ, thá»i Chiến quốc.

18 - Mạnh tá»­ viết : "Ngưỡng bất quý Æ° thiên, phủ bất tạc Æ° nhân" nghiã là "Hành sá»± ngá»­a mặt lên không thẹn vá»›i Trá»i, cúi xuống không hổ vá»›i ngÆ°á»i".

19 - Những bài thÆ¡ có tên (chÆ°a rõ tên có do Nguyá»…n Hữu Chỉnh đặt ra hay không) trích theo Trần Trá»ng Kim và DÆ°Æ¡ng Quảng Hàm, còn bài không có tên, mang số XIV, trích theo Thái Kim Ãỉnh.

20 - Ngô Thì Chí, tr. 223.

21 - Ngô Thì Chí, tr. 194.
 
 

SÃCH THAM KHẢO

BẢO VÂN : Thi Ca Cổ Ãiển, tập Thượng. Canada : Quê HÆ°Æ¡ng, 1978.

BÙI DƯƠNG LỊCH (?)) : Lê Quý Dật Sử. Hà-nội : KHXH, 1987. Dịch giả : Phạm văn Thắm.

DƯƠNG QUẢNG HÀM : Việt-Nam Thi Văn Hợp Tuyển. Saigon : Trung tâm Há»c liệu, 1968 ; Sống Má»›i tái bản ở Mỹ.

Ãá»– BẰNG, HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG, PHAN THUẬN AN, MAI KHÄ‚C ƯNG : Nguyá»…n Huệ Phú-Xuân. Huế : Thuận Hóa, 1986.

HOA BẰNG : Quang Trung Nguyá»…n Huệ (1788-1792). Hà-ná»™i, 1944 ; Saigon tái bản, 1958 ; Ãại Nam tái bản ở Mỹ.

LÃNG NHÂN : Giai Thoại Làng Nho Toàn Tập. Saigon : Nam Chi Tùng Thư, 1966.

NGÔ GIÃP DẬU : Hoàng Việt Long HÆ°ng Chí. Hà-ná»™i : Văn Há»c, 1993. Dịch giả : Ngô Ãức Thá», Mai Xuân Hải, Nguyá»…n văn Nguyên .

NGÔ THÌ CHà : Hoàng Lê Nhất Thống Chí. Phong trào Văn Hóa tái bản, 1969 ; tái bản ở Mỹ, không đỠnăm. Dịch giả : Ngô Tất Tố.

NGUYỀN LỘC : "Nguyá»…n Hữu Chỉnh", Tá»± Ãiển Văn Há»c, II.

PHM ÃÃŒNH Há»” , NGUYỀN ÃN : Tang ThÆ°Æ¡ng Ngẫu Lục. Saigon, 1962 ; Ãại Nam tái bản ở Mỹ. Dịch giả : Ãạm Nguyên.

PHAN HUY ÃCH : Dụ Am Ngâm Lục, I, Dật Thi Lược Toản. Hà-ná»™i : KHXH, 1978. Nhiá»u ngÆ°á»i dịch.

TẠ CHà ÃẠI TRƯỜNG : Lịch Sá»­ ná»™i chiến ở Việt-Nam từ 1771 đến 1802. Saigon ; Văn Sá»­ Há»c, 1973 ; tái bản ở Mỹ.

THÃI KIM ÃỈNH : Năm thế ká»· VÄ‚N NÔM NGƯỜI NGHỆ. Nhà xuất bản Nghệ-an, 1995.

TRẦN TRỌNG KIM : Việt Thi, 1946 ; Xuân thu tái bản ở Mỹ.

TƯ MÃ THIÊN : Sử Ký. Dịch giả : Nhượng Tống, 1944 ; Xuân Thu tái bản ở Mỹ.

Ãại-Việt Sá»­ Ký Tục Biên. Hà-ná»™i : KHXH, 1991. Dịch giả : Ngô Thế Long, Nguyá»…n Kim HÆ°ng.

Má»™t vài sá»­ liệu vá» Bắc Bình VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ. Má»™t nhóm há»c giả. Ãại Nam sÆ°u tập, xuất bản năm 1992.

"Tần Cung nữ oán Bái công Phú, của Cống Chỉnh", Trung Bắc Chủ Nhật, số 210, 9/7/1944. Không Ä‘á» tên ngÆ°á»i sÆ°u tầm.

Văn Há»c Việt-Nam thế ká»· 18 - giữa thế ká»· 19. Hà-ná»™i : Văn Hóa, 1963.

Việt Sá»­ Thông Giám CÆ°Æ¡ng Mục, tập XIX, XX. Hà-ná»™i : Sá»­ Há»c, 1960.
 
 

o O o


(Phần lá»›n những chi tiết vá» Nguyá»…n Hữu Chỉnh Ä‘á»u dá»±a vào Hoàng Lê Nhất Thống Chí, so vá»›i Lê Quý Dật Sá»­ thì tÆ°Æ¡ng đối Hoàng Lê Nhất Thống Chí đáng tin hÆ¡n, song vẫn còn những chá»— không ổn mặc dầu tôi đã đối chiếu vá»›i các sách sá»­ khác để sá»­a lại.

Lúc đầu căn cứ vào Trung Bắc Chủ Nhật và Việt-Nam Thi Văn Hợp Tuyển (DÆ°Æ¡ng Quảng Hàm), tôi tưởng bài "Tần Cung nữ oán Bái công" là của Nguyá»…n Hữu Chỉnh làm, tá»± ví mình vá»›i ngÆ°á»i Cung nữ oán trách Bái công (Nguyá»…n Huệ) bá» rÆ¡i. Sau Ä‘á»c Thái Kim Ãỉnh, thấy ông dè dặt viết :"TÆ°Æ¡ng truyá»n, ông (Nguyá»…n Hữu Chỉnh) còn có "Cung oán thi..." nên tôi tạm thá»i cắt bá» bài "Tần Cung nữ oán Bái công" vì chÆ°a rõ bài này có đúng của Nguyá»…n Hữu Chỉnh hay không).

Châtenay-Malabry, tháng 7/ 2000.