I ) Thập Ngưu Đồ do hòa thượng Khuếch Am, trụ trì Đỉnh Châu Lương Sơn

Can qua dĩ bãi, đắc thất hoàn không. Xướng tiều tử chi thôn ca, xuy nhi đồng chi dã khúc. Thân hoành ngưu thượng, mục thị vân tiêu.Hô hoán bất hồi, lao lung bất trú.

Cuộc tranh phong đã chấm dứt, không còn chuyện bắt được hoặc thả đi mất. Hát câu hát của lão tiều trên đường về thôn, thổi khúc sáo bài đồng dao của bọn trẻ. Ngồi thoải mái trên mình trâu, mắt ngắm tầng không. Dẫu ai gọi người và trâu cũng không quay lại, có cầm giữ, họ cũng không dừng bước.

Kỵ ngưu quy gia: Trâu và người hợp thành một cùng nhau về căn nhà xưa nay (cái ta bản lai). Quy gia tức “quy gia ổn tọa” (về nhà ngồi thoải mái). Còn được biểu hiện bằng những cách nói khác như vạn pháp quy nhất, qui căn đắc chỉ, quy nguyên, qui chân…Trâu chở người trên lưng, cùng về nhà.Truyền Đăng Lục, chương 9 nói về Phúc Châu Đại An có dẫn lời của Bách Trượng trả lời học trò, đại ý nói việc dạy người học Phật giống như chăn trâu, cưỡi trâu và cầm roi chỉ đường về nhà, không cho nó dẫm phá mùa màng.

Can qua dĩ bãi: Chiến tranh đã xong, vũ khí trở thành vô dụng. Can qua ở đây chỉ những sự rắc rối giữa người với con trâu.

Xướng tiều tử chi thôn ca…: Cảnh tượng hòa bình lý tưởng của bậc thánh thiên tử như Nghiêu, Thuấn, lúc không còn mối lo âu chính trị, văn hóa gì nữa. Khi ấy, người già thì vỗ bụng dậm chân ca hát (cổ phúc kích nhưỡng)[1], trẻ con trong thôn thổi khúc đồng dao, ca tụng thời thái bình. Cách diễn tả này dự báo cho chương 10 Nhập triền thùy thủ.

Mục thị vân tiêu: Trong Truyền Đăng Lục quyển 27 có chuyện một vị lão tôn túc hỏi Thiền sư Tư Đại cớ sao không xuống núi giáo hóa chúng sinh, chẳng lẽ mãi để mắt nhìn vân hán (trời cao). Tư Đại mới trả lời là tam thế chư Phật đã cùng nhau giảng cặn kẽ về cái Ngã rồi nên ta còn có thể nói thêm lời gì để giáo hóa chúng sinh nữa.

Hô hoán bất hồi…: Chủ ngữ là người chăn và trâu. Có một câu tương tự như câu này trong Bích Nham Lục, lời bình tắc 62 (Bãi lung bất khẳng trú. Hô hoán bất hồi đầu).

Kỵ ngưu dĩ lệ dục hoàn gia,
Khương địch thanh thanh tống vãn hà.
Nhất phách nhất xuy vô hạn ý,
Tri âm hà tất cổ thần nha.

騎　牛　迤　邐　欲　還　家
羌　笛　聲　聲　送　晩　霞
壱　拍　壱　吹　無　限　意
知　音　何　必　鼓　唇　牙

(Lưng trâu khúc khuỷu lối về nhà,
Địch rợ âm vang tiễn nắng tà.
Một khúc chứa chan vô hạn ý,
Tri âm ắt hiểu, chớ bàn xa).

Chỉ điểm tiền pha tức thị gia,
Toàn xuy đồng giác xuất yên hà.
Hốt nhiên biến tác hoàn hương điệu,
Vị tất tri âm khẳng Bá Nha.

指　点　前　坡　即　是　家
旋　吹　桐　角　出　煙　霞
忽　然　変　作　還　郷　調
未　必　知　音　肯　伯　牙

(Trỏ trước gò kia nhà của ta,
Hiện sau làn địch giữa chiều tà.
Bỗng dưng đổi khúc “Về Quê Cũ”,
Đàn kiếm tri âm lọ Bá Nha)

Đảo kỵ đắc đắc tự qui gia,
Nhược lạp thoa y đới vãn hà.
Bộ bộ thanh phong hành xứ ổn,
Bất tương thốn thảo quải thần nha.

倒　騎　得　得　自　帰　家
篛　笠　簑　衣　帯　晩　霞
歩　歩　清　風　行　処　穏
不　将　寸　草　挂　唇　牙

(Ngồi ngược mình trâu trở lại nhà,
Áo tơi nón lá ánh dương tà.
Yên ổn dặm về trong gió mát,
Răng không mắc cỏ, bước khoan hòa).

Khương địch: Địch của người Khương, dân tộc du mục phía Tây Trung Quốc. Trong Văn Tuyển quyển 18 có bài Trường Địch Phú của Mã Dung cho rằng người Khương đầu tiên chế ra địch.

Nhất phách nhất xuy: Phách là một khúc ngắn (tiểu tiết). Có bản chép Nhất phách nhất ca vô hạn ý. Vô hạn ý: không đủ lời để diễn tả. Bích Nham Lục tắc 20 có câu: Viễn sơn vô hạn bích tằng tằng (Núi xa trùng trùng xanh biếc đến vô tận).

Tri âm hà tất: Sách Liệt tử, thiên Thang vấn có chuyện Bá Nha và Chung Tử Kỳ là hai người tri âm đời Xuân Thu. Cổ thần nha: mở miệng khen ngợi.

Toàn xuy đồng giác: Toàn; chẳng bao lâu, tức khắc. Đồng giác (thích đòng giác) có thể là vật để thổi làm bằng gỗ ngô đồng. Một chữ khó hiểu nhưng chắc không phải là một loại đàn.

Hoàn hương điệu: Thập Huyền Đàm của Đồng An (chép trong Truyền Đăng Lục, quyển 29) có nhắc đến Hoàn hương điệu. Ngụ ý trở về bản tâm là chốn quê nhà. Cũng thấy trong Đầu Tử (Nghĩa Thanh) Ngữ Lục và Truyền Đăng Lục quyển 10 chương nói về Trường Sa (Cảnh Sầm).

Vị tất tri âm: Hoàn hương khúc là khúc hát của người nhà quê nhà mùa. Khúc Cao Sơn Lưu Thủy của danh sĩ Bá Nha tấu và tri âm Chung Tử Kỳ thưởng thức được nhắc đến trong thiên Thang Vấn sách Liệt Tử là khúc đàn có phong vị cao xa, khác ở đây.

Đảo kỵ: Vân Môn Lục tắc thứ nhất có câu Đảo kỵ ngưu nhập Phật điện (Cưỡi ngược trâu vào điện Phật). Ý nói để mặc trâu đi về nhà theo ý nó.

Đắc đắc: Chữ trong Bích Nham Lục tắc thứ nhất: Đạt Ma quán dao thử thổ hữu đại thừa căn khí, toại phiếm hải đắc đắc lai. (Đạt Ma biết ở vùng đất xa xôi này có căn khí của đại thừa nên vui mừng vượt biển tìm đến.) Tả dáng bằng lòng.

Quy gia: Lão tử có câu “Quy căn đắc chỉ”, Lục tổ lại nói: “Lạc diệp quy căn” (Lá rụng về cội). Động Sơn trong Ngũ Vị Tụng có câu: “Chiết hợp hoàn quy thán lý tọa”. Tất cả đều có nghĩa “trở về với bản chất của mình”.

Nhược lạp thoa y: Áo tơi nón lá của ngư ông và lão tiều. Nhược là vỏ cây tre. Thoa là áo đi mưa bằng lá. Chỉ chung phục sức của người ở ẩn.

Vãn hà: Ráng chiều. Khuếch Am và Thạch Cổ đều dùng nó để chỉ cảnh chiều.

Bộ bộ thanh phong: Bài tụng trong Bích Nham Lục quyển 11 có câu: “Vạn lý thanh phong chỉ tự tri”, ý nói toàn thân người và trâu đã hóa thành gió.

Hành xứ: “Ngôn ngữ đạo đoạn, tâm hành xứ diệt”. Như vây hành xứ nghĩa là cái tâm và những máy động của nó.

Thốn thảo: Nguyên là tấc cỏ, chỉ thức ăn của trâu. Tuy nhiên trong Truyền Đăng Lục, khi Thạch Sương (Sở Viên) thị chúng ngày giải hạ an cư, có nói: “Phải đi về nơi xa xăm vạn lý nơi không có một tấc cỏ nào” (Vạn lý vô thốn thảo xứ khứ), như vậy đối với người tu thiền, tấc cỏ có nghĩa là ngôn ngữ. “Bất tương thốn thảo” chỉ cảnh con trâu cuối mùa hè.

Kể từ chương này, đề tài từ 2 chữ chuyển thành 4 chữ. Trong Kỵ ngưu quy gia có thể suy ra 2 chủ đề: kỵ ngưu và quy gia. Kỵ ngưu là phần chương 5 kéo dài trong khi qui gia là đề tài mới. trâu làm đề tài thì nói về cưỡi trâu là chuyện dĩ nhiên, thế nhưng cưỡi để đi đâu? Đoạn 1 Tầm Ngưu đã ngầm chứa câu hỏi này, ở đây nói mới trồi ra.

Con trâu là cái bản ngã xưa nay. Tìm cho ra con trâu, nuôi dạy nó thật ra chỉ là công cốc. “Can qua dĩ bãi, đắc thất hoàn không”, câu nói của Từ Viễn, muốn ám chỉ điều đó. Tuy nhiên nhờ có cuộc can qua vô ích mà con người tìm ra được bộ mặt thật của trâu, cũng là bản ngã xưa nay của mình. Lời của Bách Trượng trả lời Phúc Châu Đại An xem việc học Phật cũng như chăn trâu trong phần chú thích từ ngữ cũng cho ta thấy điều ấy.

Nếu đặt câu hỏi Phật là gì thì có khác chi người vừa cưỡi trâu vừa đi kiếm trâu. Phật bảo Phật là gì thì có thể nói Phật là cái tương xứng với việc cưỡi trâu về nhà. Người ta trâu bản lai chỉ là một. Nói về hình dáng thì đó là một người ngồi trên lưng trâu nhưng cũng có thể là một con trâu chỡ người trên lưng, tự nhiên cùng nhau về. Con người chỉ cần ngồi trên lưng trâu là đủ. Kiểu ngồi ngược (đão kỵ) như trong bài tụng của Hoại Nạp biểu hiện được tư thế đó hơn cả. Trâu không đợi người chỉ bảo, cứ thế mà đi về nhà.

Chủ đề “quy gia” đã được nhắc đến trong sách Lão Tử chương 16 qua chữ “quy căn”. Đào Uyên Minh cũng đặt tựa đề cho tác phẩm của mình là Quy khứ lai từ (Bài từ Về đi thôi). Do đó “quy gia” có cái gì đặc biệt của con người Trung Quốc. Trong các chương trước đã đề cập đến đứa “cùng nhi” của Pháp Hoa Kinh. Khi câu chuyện này truyền sang Trung Quốc, người ta thấy khi đứa bé trở về nhà cha, nó lại được cha quan tâm một cách đặc biệt.[2] “Phục quy” như thấy trong chương 16 sách Lão Tử hay “quy căn” đều ngụ ý về trạng thái tĩnh, cân bằng mà thiền gia gọi là “quy gia ổn tọa”.

Quy khứ lai từ liên quan đến câu chuyện ông huyện lệnh (Đào Tiềm) treo ấn từ quan. Giống như khi chiều tối chim bay về rừng thì con người về già cũng thường quay lại quê hương. Khi nói “quy căn”,rõ ràng là Lão Tử đã dựa trên tiền đề như thế. Có điều phải phân biệt chữ “hoàn nguyên” trong chương 9 Phản bản hoàn nguyên với “quy gia” ở đây.Cũng vậy, “hoàn” khác nghĩa với “quy”. “Hoàn” là trở về chỗ cũ, nơi mình bước ra đi. Còn “quy” là yên lành ở lại một chỗ bắt buộc phải ở. Trâu hoàn hương trong khi người quy gia. Nói đúng ra người không muốn ra đi, chỉ muốn yên tâm đứng nột chỗ nào đó. Trong một nước mà chế độ gia tộc là một tiền đề như Trung Quốc, khó mà làm quen được tư tưởng xuất gia kiểu Ấn Độ. Quan điểm về giải thoát cũng vậy. Tịnh Độ Tông xem việc di về nước Phật (vãng sanh) như đi về nhà (bản lai gia hương). Đó là đặc điểm của Phật giáo Trung Quốc. Dù gọi là qui mệnh hay quy y (nguyên viết chữ ỷ = dựa vào) đều chỉ có nghĩa phải căn cứ vào cái ta bản lai chứ không hề có ý khuyên đi tìm cái gì siêu việt hơn ta.

Như đã nói, cái việc tìm trâu (Đệ nhất: Tầm Ngưu) là việc xảy ra ở trên đường. Mục đích của nó là làm sao đưa trâu về nhà. Việc tìm trâu và chăn trâu chỉ kết thúc khi về đến nhà. Tuy nhiên, nếu về tới nơi rồi mà trâu lại bỏ nhà lên đường thì phải làm một cuộc hành trình mới để đi tìm. Đó là ý nghĩa của những chương từ chương thứ 7 Đáo gia vong ngưu trở về sau.

Ngoài ra một điểm đặc sắc của chương 6 Kỵ ngưu qui gia này là câu “tiều tử chi thôn ca, xuy đồng chi dã khúc”, nói cách khác đó là “hoàn hương khúc” (khúc ca hồi hương). Nó không cao siêu như tiếng đàn của Bá Nha để mà cần phải có một khách tri âm như Chung Tử Kỳ mới hiểu nổi. Khúc ca này chỉ nói chuyện con trâu đi lạc nay trở về chuồng. Khúc đó tự nhiên trổi lên khi trâu về đến nhà. “Tiều tử chi thôn ca, xuy đồng chi dã khúc” báo hiệu cho chương 10 Nhập triền thùy thủ. Như đã nhắc đến trong phần chú thích từ ngữ, “hoàn hương khúc” là chữ đã thấy trong Thập Huyền Đàm của Đồng An. Trường hợp Đồng An là bài hát mừng Phật Đà trở lại nước cũ. Có thể xem nó không khác chi bài ca của lão tiều và đám trẻ con. Riêng về cách hiểu “hương” như “hương đảng” thì đã thấy trong Luận Ngữ rồi. Cho nên “hoàn hương khúc” vốn xuất phát từ lối nghĩ độc đáo của Phật giáo Trung Quốc vậy.

[1] Còn có nghĩa đánh cái nhạc khí bằng đất hay hát bài ca Kích Nhưỡng của nhà nông.

[2] Dịch đến đoạn này, chúng tôi bỗng liên tưởng đến chuyện Người con trai hoang đàng trong kinh Phúc Âm đạo Ki-tô (LND).