Chim
Việt Cành Nam
[ Trở Về
] [ Trang
Chủ ]
Bách
Gia Chư Tử
Thảo Đường
Cư Sĩ Trần Văn Hải Minh
biên soạn
-
Phần
Hai
*
Thân
thế Bách Gia Chư Tử
1.
Khổng Tử
|
Gần
đây, học giả Hạ Tăng Hựu có viết : " Các sách của Chư
Tử, ở nước Trung Hoa, từ xưa cho đến nay là những thiên
chính luận rất tinh vi, rất thâm thuý về phương diện triết
học, về phương diện văn chương. Đó là những áng văn rất
đẹp, cho đến trăm đời sau, nghiên cứu cũng không sao cùng
tận được. (Xem trong quyển Trung Quốc sử). Thế nên một
số học giả cho rằng Chư Tử là những cổ thư cần đọc,
vì Chư Tử có thể đứng ngang hàng với Kinh và Sử.
Mạnh Tử có nói
: " Đọc thi, thơ là muốn biết người ấy như thế nào, luận
đời người ấy như thế nào... Đọc những cuốn sách của
Chư Tử là cũng muốn biết những người ấy, luận đời
ấy...
Chư Tử viết sách,
lập học thuyết là muốn cải tiến chế độ, cứu đời.
Như thế thì tư tưởng học thuyết của những người ấy
rất có quan hệ với hoàn cảnh, xã hội đương thời, thế
nên trước hết phải biết những người ấy, luận đến
đời ấy rồi sau đó mới đọc những sách của người ấy.
Sách Hàn Chí ghi
các tác phẩm của Chư Tử rất nhiều, có những loại rõ
ràng là do người đời sau viết mà ghi là của cổ nhân, như
các loại sách của Thần Nông, Hoàng Đế chẳng hạn, có những
loại của người đời sau ghi chép của người đời trước
đề tên như sách của Quản Tử, Án Tử, có những loại sách
đã mất mát, không thể tìm đâu để làm bằng chứng được,
như các loại sách của phái Âm dương và Tiểu thuyết.
Cũng có loại sách
ghi tên người này người nọ, nhưng thật ra là của môn khách
viết, như các loại sách Lữ Lãm, Hoài Nam v.v... Có loại sách
đã mất rồi lại xuất hiện, đó là loại giả, như dưới
thời nhà Minh có loại Mạnh Tử ngoại thơ chẳng hạn.
Trong phần lược
khảo về thân thế của Chư Tử nầy, chúng tôi dùng những
tài liệu có thể minh chứng được, hoặc có những chỗ mơ
hồ, nhưng cũng căn cứ vào những tài liệu có thể tin được,
những tài liệu nào không đáng tin thì bỏ, đó là điều
cần thiết khi tìm hiểu các nhân vật thời xưa...
Chúng tôi cố gắng
tránh những lỗi lầm thấy đâu chép đó, hay là nhận định
một cách võ đoán. Chỗ nào chưa biết rõ, thì cứ để là
chưa hiểu, thế nên thà là sơ lược mà còn hơn là dài dòng
để phạm những sai lầm thất thiệt.
Cổ sử là tài
liệu duy nhứt có thể căn cứ vào đó để tìm hiểu thân
thế Chư Tử một cách đáng tin cậy.
Trong phần nầy,
khi tìm hiểu thân thế Chư Tử, về phần các nhân vật trọng
yếu thì theo sách Sử Ký, thêm vào đó những tài liệu có
thể chứng minh được, nếu những nhân vật nào đó không
có chép trong Sử Ký, thì sưu tập trong các sách khác có thể
tin được, rồi tóm lại, có khi một nhân vật chép thành
một chương, có khi một chương lại gom nhiều nhân vật, tuỳ
theo sự quan trọng của mỗi nhân vật trong môn phái.
Phần trên đã nói,
thời ấy đệ tử gọi thầy là " tử " và bắt đầu từ
thời Khổng Tử.
Đệ tử ghi chép
lời thầy thành sách, và lập nên việc sáng tác của tư nhân
cũng bắt đầu từ pho Luận Ngữ, thế nên trong Chư Tử, Khổng
Tử được kể là nhân vật thứ nhứt, và sách của Chư Tử
pho Luận Ngữ được kể là pho sách thứ nhứt.
Từ thời Khổng
Tử trở về trước, chỉ có quan học mà không có thầy tư
nhân, chỉ có quan thơ mà không có sách do tư nhân sáng tác.
Khổng Tử đã mở
phong trào tư nhân dạy học, tư nhân sáng tác, chẳng những
đã thành tôn sư của Nho gia, mà còn là người mở đầu cho
Chư Tử, mở một kỷ nguyên mới về giáo dục và học thuật
cho nước Trung Hoa, trở thành một học giả không tiền trong
lịch sử, cho nên trong phần nầy, kể ông là nhân vật đầu
tiên, đứng trước tất cả Chư Tử.
Khổng Tử đã từng
tham chánh ở nước Lỗ, nhưng chỉ trong một thời gian ngắn
rồi đi châu du các nước, bất đắc chí với chư hầu sau
cùng trở về nước Lỗ, sống trong cảnh áo vải cho đến
già.
Thế nên lúc đó
ông liên hệ rất ít đến chánh trị, nhưng lại dạy học,
viết sách. Nhờ đó mà mở đường cho Chư Tử sau nầy...cho
nên ảnh hưởng của ông rất lớn đối với nền giáo dục,
học thuật của đời sau.
Sau khi Khổng Tử
mất, học thuyết Nho gia rất thạnh ở thời kỳ đầu thời
Chiến quốc, đầu đời Hán Cao Tổ, Khổng Tử rất được
sùng bái, và cũng bắt đầu từ thời ấy, Khổng Tử được
các bậc Đế Vương sùng bái.
Sau đó Văn đế
lại thích Hoàng Lão, Cảnh đế thích Hình, Danh gia, ít khi
tôn sùng Nho gia, cho đến đời Võ đế, Khổng Tử mới được
đặc biệt sùng thượng và cũng từ đó Nho gia được độc
tôn.
Từ đó trở đi,
trải qua các đời như Đường Huyền Tôn, truy phong Khổng
Tử là Văn Tuyên Vương, Tống Chơn Tôn truy phong thêm là Nguyên
Thánh Văn Tuyên Vương rồi Đại thành chí Thánh Văn Tuyên
Vương, Văn miếu được thiết lập khắp các nơi trong nước,
lễ tế rất long trọng, cho đến đời Minh, Thanh vẫn không
suy giảm.
Các học giả, bất
câu dưới thời Hán, Tống, vô luận cổ văn hay kim văn, dù
là Trình Chu hay là Lục, Vương cũng đều xem Khổng Tử như
là khai tổ.
Đầu năm Trung Hoa
Dân Quốc, Viên Thế Khải dùng chánh sách tôn Khổng Tử và
Khang Hữu Vi muốn dùng Khổng giáo làm quốc giáo.
Cho đến lúc chế
độ vua quan suy vi, các học giả cho rằng Khổng Tử là người
bảo vệ cho chế độ chuyên chế nên nổi lên phản đối.
Bình tâm phê phán,
đối với bản thân của Khổng Tử, thì đó là một nhân
vật đáng tôn kính vì thế mà trải qua nhiều đời, ông được
sùng thượng, còn học thuyết của ông có được tôn sùng
mãi mãi không đó là một vấn đề khác.
Tư Mã Đàm khi bình
luận 6 học phái, rất đặc biệt sùng thượng " Đạo đức
", Tư Mã Thiên viết sử ký thì độc tôn Khổng Tử, có lẽ
vì thời đại của hai cha con có khác nhau, vì phong trào mỗi
lúc nên mới có sự khác biệt, mỗi người có mỗi tư tưởng
riêng không thể cưỡng ép cho đồng được.
Sách Sử Ký sắp
xếp thiên Bổn Kỷ chuyên ghi các vì Đế Vương, Thế gia thì
ghi chư hầu, Liệt truyện thì các nhân vật khác.
Khổng Tử là dân
áo vải nhưng lại được đặc biệt đứng vào hàng thế
gia, là cố ý muốn suy tôn. Vương An Thạch trong thiên Khổng
Tử Thế gia nghị đã phê phán " Tự làm loại cái lệ, tới
lui mất chỗ đứng ".
Vương Ứng Lân
trong sách Khổng học ký văn, dẫn lời của Lý thị viết
" Muốn tôn Đại Thánh Nhơn mà trái lại làm cho thấp ".
Xét ra, việc viết
sử, bắt đầu từ quyển Sử Ký, xét kỹ theo lệ, lấy thiên
Bổn Kỷ làm giềng mối cho toàn quyển sách để biểu thị
trung tâm chánh trị đương thời ở chỗ nào, cho nên không
chỉ hạn nơi việc ghi các vị Đế vương mà thôi.
Như dưới thời
Chiến quốc, Tần chưa thống nhứt, Hạng vương chưa là thiên
tử, mà trên thực tế, lúc đó đã thành trung tâm chánh trị
cho nên lập Hạng Võ Bản Kỷ (có kẻ cho rằng, Thái Sử Công
lập Hạng Võ Bản Kỷ là tôn Hạng Võ, truất Lưu Bang, đó
là chỉ là ức thuyết, gần đây lại có người cho rằng
Thái Sử Công muốn tôn cuộc cách mạng của bình dân, lại
càng không đúng).
Khổng Tử không
phải là người trung tâm chánh trị của lúc cuối thời Xuân
Thu, cho nên không lập Bản Kỷ cho ông...
Chư hầu gọi là
thế gia, là tử tôn thế tập (cha truyền con nối). Trong đoạn
chót của Khổng Tư thế gia, có ghi con cháu của Khổng Tử
truyền được học thuyết của ông một cách rõ ràng.
Chẳng những con
cháu của Khổng Tử, mà các Nho gia hậu học, từ Nhan, Tăng,
Du, Hạ và các môn đệ khác, đến Mạnh Tử, Tuân Tử và
chư nho dưới thời Tây Hán đa số đều noi theo Khổng Tử.
Cho đến Mặc Tử,
Trang Tử, mặc dầu học thuyết của những người nầy trái
ngược hẳn với Khổng Tử, nhưng xét cho kỹ, cũng thừa hưởng
được của Khổng Tử mà dựng nên học thuyết của mình.
Con cháu của chư
hầu thế tập chức vị, đất đai mà được phú quí, còn
con cháu của Khổng Tử cùng các môn đệ đời đời truyền
học thuyết của ông, đời đời giữ những lời nói của
bậc tôn sư, lấy học thuyết làm vinh cho gia đình, như thế
là cũng không khác gì con cháu chư hầu được thế tập chức
tước, điền thổ, đúng như lời nhà học giả Vương Minh
Thạnh đã nói " suy tôn rất đúng, châm chước rất hay ".
|
|
KHỔNG TỬ
Trích trong Đại
Cương Triết Học Trung Quốc của Giản Chi và Nguyễn Hiến
Lê (trang 161 quyển Thượng). (Theo Grand Larousse Encyclopédique) |
Thân thế Khổng
Tử.
Phần nầy chúng
tôi xin chép lại thiên Khổng Tử thế gia khảo trong sách Sử
Ký, thêm phần chú thích cho bạn đọc dễ nhận xét. Vì trong
Sử Ký có những đoạn người đời sau thêm vào hay chép những
câu sắp lầm lẫn nên chúng tôi đóng dấu ngoặc cho bạn
đọc dễ nhận.
Khổng Tử sanh
ở nước Lỗ, làng Xương Bình, ấp Trâu.
(Ấp Trâu, tức
nay là Trâu thành về phía Đông Nam, tỉnh Sơn Đông, huyện
Khúc Phụ. Xương Bình sơn hiện nay ở phía Đông Nam, cách
huyện Khúc Phụ 15 dặm. Khổng Tử sanh ở ấp Trâu lớn lên
dời đến ở xóm Khuyết Lý trong thành Khúc Phụ).
Trước tiên,
ông là người nước Tống, trước hết Khổng Phòng Thúc hạ
sanh Bá Hạ, Bá Hạ sanh Thúc Lương Ngột. (Ngày sanh của
Khổng Tử là ngày 27 tháng 8 theo ngày tháng của âm lịch ;
Ngày ấy cũng là ngày Tết của các thầy giáo Trung Hoa vì
Khổng Tử là người đầu tiên dạy học tư nhơn.)
Lúc còn nhỏ
Khổng Tử rất thích chơi đùa, thường bày cái trở, cái
đậu, y như là cúng kiến...
Rồi mẹ Khổng
Tử chết, người đất Trâu chỉ chỗ mộ phụ thân ông, ông
liền đem mẹ đến hợp táng ở đất Phòng. Đất Phòng ở
tại phía Đông nước Lỗ.
Quí thị mời
kẻ sĩ, Khổng Tử đến, Dương Hổ chê, bảo " Quí thị mời
kẻ sĩ nhưng không dám mời nhà ngươi đâu ! "Vì thế Khổng
Tử lui.
Lúc đó, Khổng
Tử mới 17 tuổi. (Lúc đó Khổng Tử chỉ mới 17 tuổi,
chưa có thanh danh cho nên bị Dương Hổ chê).
Giả Đạt cho rằng
lúc đó Khổng Tử đã 35 tuổi là sai lầm.
Lỗ đại phu
là Mạnh Ly Tử, bịnh gần chết, dặn con là Ý Tử : " Khổng
Khâu là hậu duệ của Thánh nhơn, bị diệt ở nước Tống,
Tổ phụ ông là Phất Phủ Hà là dòng dõi nước Tống, mà
nhường cho Lệ Công, cho đến đời phụ thân ông ấy, phụ
giúp cho Đới, Võ và Tuyên Công, giúp cả 3 đời mà vẫn luôn
luôn cung kính ".
Ta nghe con cháu
của Thánh nhơn, tuy chẳng có tiếng đời nay, nhưng thế nào
cũng có ngày đạt, bây giờ Khổng Tử tuy còn nhỏ mà ham
lễ, thì thế nào người ấy cũng đạt, nếu ta chết, con
phải thờ người ấy làm thầy.
Khi Ly Tử chết,
Ý Tử và người nước Lỗ tên Nam cung Kỉnh Thúc, đến học
lễ với Khổng Tử.
Năm ấy, Quí
Võ Tử mất, Bình Tử lên thế vị.
*
Khổng Tử nghèo
và hèn, đến khi lớn thường làm Ủy lại, đong lường đầy
đủ, làm tư chức lại thì gia súc no đủ... Rồi từ đó
làm chức Tư Không.
Rồi ông rời
nước Lỗ, ở nước Tề không được ông lại ra đi, ông
lại rời nước Tống, Vệ, rồi lại bị khổn ở giữa hai
nước Trần, Thái... vì thế ông trở về Lỗ.
Khổng Tử cao
9 thước 6 tấc, người đều cho ông là người cao lớn và
cho là lạ.
(Nước Lỗ tiếp
đãi tử tế, ông mới trở về Lỗ.)
Chức Ủy lại là
coi giữ kho, cho nên mới nói đong lường đủ và sổ sách
đàng hoàng. Làm Tư lại, tức là xem việc nuôi trâu, dê để
cúng tế.
Đoạn văn trên
có chỗ lầm lẫn : " Mấy chữ : rồi từ đó làm chức Tư
không phải để phía sau đoạn : ông mới trở về nước Lỗ
".
Ông Khổng Tử lúc
20 tuổi, mới bắt đầu ra làm quan ở nước Lỗ, với chức
Ủy lại, năm 21 tuổi làm Thừa điền.
Họ Khổng, khi ở
nước Tống, thuộc dòng quí tộc, khi chạy sang nước Lỗ,
trở thành bình dân, từ lúc nhỏ, ông đã mồ côi cha, cho
nên nghèo hèn, cho nên khi lớn lên, vì nghèo mà phải đi làm
quan với chức Ủy lại, Tư chức lại. Mạnh Tử đã gọi
" bực thứ nhơn đi làm quan " là như thế.
Nam cung Kỉnh
Thúc tâu với vua Lỗ " xin cho Khổng Tử đi qua nhà Châu. Vua
Lỗ liền cho một chiếc xe 2 ngựa.
Đến nhà Châu,
Khổng Tử ra mắt Lão Tử.
Đến lúc ra về,
Lão Tử đưa mà bảo rằng : " Tôi nghe kẻ giàu sang đưa người
dùng tiền của, người nhơn đưa tiễn người thì bằng lời
nói... " Tôi không giàu sang, lạm dụng mình là người nhơn,
đưa ông có mấy lời : " Thông minh, xét nét kỹ thì gần với
cái chết...vì ưa bàn luận người khác, biện bác rộng rãi
thì nguy đến thân mình, vì nêu lên cái dở của người...kẻ
làm người không nên nghĩ đến mình, làm tôi người, thì
cũng không nên nghĩ về mình. "
Khổng Tử từ
nhà Châu trở về nước Lỗ, học trò lại càng tiến thêm.
[Chuyện Khổng Tử
qua nhà Châu ra mắt Lão Tử, thấy có chép trong quyển Lão
Trang Thân Hàn truyện và Gia Ngữ Quan Châu giải.]
Trong thiên Thiên
đạo, sách Trang Tử có viết : Khổng Tử muốn qua phương
Tây, xem sách ở nhà Châu. Tử Lộ thưa : " Lộ nầy nghe nhà
Châu có người giữ kho sách là Lão Đam, thôi làm quan, về
nhà ở ẩn...thầy muốn xem sách thì hãy đến thử xem ".
Khổng Tử đáp
: " Hay lắm ". Liền qua ra mắt Lão Đam mà Lão Đam không cho.
Trong sách Lão Tử
truyện có viết : Lão Tử là người nước Sở, nếu đã bãi
chức thì về quê ở Sở, đâu còn làm quan giữ kho sách ở
nhà Châu.
Cũng có người
cho rằng, Khổng Tử đến gặp Lão Đam, nhờ giới thiệu đến
xem sách, nhưng Lão Đam không đồng ý. Như thế thì Khổng
Tử chỉ có mục đích đi xem sách, chớ không phải đi gặp
Lão Tử.
Trong sách Sử Ký
có ghi rõ rằng : Khổng Tử qua nhà Châu xem sách, và ra mắt
Lão Đam, khác hẳn với lời nói trong sách Trang Tử. Trang Tử
thuộc phái Đạo gia, giả sử như Khổng Tử có đến tìm
Lão Tử để hỏi về việc Lễ, tất nhiên là Trang Tử phải
ghi rõ ràng, đó là chỗ còn nghi ngờ.
Hơn nữa, giọng
nói của Lão Tử rất đáng nghi ngờ, có lẽ do người đời
sau (thuộc phái Đạo gia) thêm vào để đề cao Lão Tử.
Về việc Khổng
Tử đến nhà Châu vào lúc mấy tuổi thì chưa có tài liệu
nào dám tin được, có sách ghi lúc đó ông mới 17 tuổi.
Khổng Tử là người
ham học, có lẽ lúc đó ông đã học được rất nhiều sách
rồi mà vẫn còn chưa cho là đủ, nên muốn đi thật xa, đến
nhà Đông Châu, để xem kho sách của vua, chúa.
Việc ấy xảy ra
năm nào thật khó xác định, đành chịu khuyết nghi. Nhưng
theo sự ước đoán thì lúc ấy ông đã gắng công học tập
được một thời gian khá lâu, có lẽ vào lúc tuổi " tam thập
nhị lập ".
Khi xem sách xong
trở về, ông càng tiến bộ hơn, đệ tử đến nhiều hơn,
có nhiều thanh danh hơn trước nên được nước Lỗ dùng.
Lúc ấy, ở nước
Tấn (vua Bình Công dâm) quan Lục Khanh chuyên quyền, phía Đông
đánh các chư hầu.
Vua Sở (Linh vương)
binh mạnh lấn lướt trung ương. Nước Tề lớn mà gần Lỗ,
nước Lỗ nhỏ yếu, nếu theo Sở thì Tấn giận, còn theo
Tấn thì Sở đến đánh, nếu không đề phòng Tề, thì Tề
cũng xâm Lỗ.
Năm Lỗ Chiêu
Công thứ 20, lúc đó Khổng Tử được 30 tuổi.
Tề Cảnh Công
và Án Anh đến nước Lỗ, Cảnh Công hỏi Khổng Tử : " Ngày
xưa Tần Mục Công nước nhỏ, ở nơi hẻo lánh, mà nên nghiệp
bá tại sao vậy ? "
Khổng Tử
đáp : " Nước Tần tuy nhỏ, nhưng chí lớn, ở chỗ tuy hẻo
lánh, nhưng việc làm ngay thẳng, biết dùng người hiền tài,
như vậy có thể làm đến bực đế vương, chỉ mới làm
nên nghiệp bá là còn nhỏ vậy ".
(Theo sách Tề thế
gia ký thì Cảnh Công với Án Tử đi săn gần biên giới nước
Lỗ, nhơn đó vào nước Lỗ luôn, liền hỏi " lễ " với Khổng
Tử.
Trong sách Xuân Thu
không thấy có ghi chép chuyện nầy, hơn nữa lúc đó Khổng
Tử ở nước Lỗ chưa có tiếng tăm gì, làm sao vua nước
láng giềng đến hỏi lễ được.
Có lẽ người đời
sau muốn suy tôn Khổng Tử nên mới bày ra chuyện nầy.)
Khổng Tử 35
tuổi, Quí Bình Tử và Hậu Chiêu Bá vì đá gà chọi mà đắc
tội với Lỗ Chiêu Công. Chiêu Công đem binh đánh Bình Tử,
Bình Tử hợp với Mạnh tôn thị, Thúc tôn thị, 3 nhà hợp
công Chiêu Công. Binh Chiêu Công bại, chạy sang nước Tề (Tề
đưa Chiêu Công ở Can hậu).
(Chuyện nầy thấy
có ghi rõ trong Tả truyện. Can hậu hiện nay là An thành huyện,
tỉnh Hà Bắc.)
Nước Lỗ loạn,
Khổng Tử qua Tề (gia thần Cao Chiêu Tử muốn cho Cảnh Công
hay) cùng với Thái sư nước Tề bàn về nhạc, nghe nhạc Thiều,
rồi học 3 tháng mà không hề biết vị thịt, người nước
Tề rất khen.
Cảnh Công hỏi
việc chánh với Khổng Tử, Khổng Tử nói : " Vua ra vua, tôi
ra tôi, cha ra cha, con ra con ".
Cảnh Công khen
: " Hay lắm ! Như vua chẳng ra vua, tôi chẳng ra tôi, con chẳng
ra con, tuy có lúa, ta có thể ăn được không ? "
Ngày khác, lại
hỏi việc chánh với Khổng Tử, Khổng Tử đáp : " Việc chánh
ở chỗ tiết kiệm tài vật "
Cảnh Công nói...
(Muốn đem ruộng
Ni Khê phong cho Khổng Tử, Án Anh đến tâu : " Vả bọn nho
là người khéo léo mà không làm theo đúng phép, kiêu ngạo
mà hay thuận theo người. Không thể cho làm người giúp việc
được...sùng thương tang lễ, cứ bi ai phá sản để lo việc
tống táng cho trọng hậu, không thể lấy đó làm phong tục
được, đi du thuyết kiếm lợi, không thể theo đó trị nước.
Từ khi bậc đại
hiền hết, nhà Châu đã suy, Lễ Nhạc thiếu sót, bây giờ
Khổng Tử lại muốn trau tria thêm, làm lễ phiền phức trọn
đời không thể tìm cái học của ông ta, nếu bây giờ không
thể tìm cái Lễ đó, mà lại muốn dùng để thay đổi phong
thái của Tề thì chẳng phải là việc giúp cho dân vậy.
Sau đó Cảnh
Công cung kính gặp Khổng Tử mà không hỏi Lễ, ngày khác
ngăn Khổng Tử mà bảo rằng : Đãi ông như họ Quí, thì tôi
không thể làm được, nên chỉ đãi giữa chừng của hai họ
Quí, Mạnh mà thôi.
Đại phu nước
Tề muốn hại Khổng Tử, Khổng Tử nghe được chuyện đó.
Cảnh Công nói : " Tôi đã già rồi, không dùng được gì những
lời của ông cả ".)
Khổng Tử liền
trở về nước Lỗ.
(Đoạn văn đóng
trong 2 dấu ngoặc là chỗ có nghi vấn. Về chuyện Cảnh Công
muốn đem ruộng Ni Khê phong cho Khổng Tử, không thấy chép
trong sách Luận Ngữ.)
Pho Sách ẩn có
viết : Thuyết nầy xuất phát từ các sách " Án Tử xuân thu
và Mặc Tử, văn thấy hơi lạ ".
Mấy học giả đời
sau như Kim Lý Tường và Thôi Thuật đều cho rằng không thể
tin được.
Thiên Bát dật trong
pho Luận Ngữ ghi lời Khổng Tử : " Án Bình Trọng rất khó
cư xử với người, ở lâu mà cung kính ".
Án Tử ngăn Khổng
Tử không phải là sự thật. Trong sách " Thù Tứ khảo tín
lục " có chép : Lúc Lỗ Chiêu Công chạy qua nước Tề thì
Án Tử đã làm quan ở đó 40 năm rồi, năm sau đó có luận
về Tuệ tinh (sao chổi) trong sách Tả truyện có ghi, rồi sau
đó không thấy nhắc gì đến chuyện Án Anh nữa. Lúc Khổng
Tử đến nước Tề, có lẽ Án Anh đã qua đời.
Mạnh Tử có nói
: Khổng Tử qua nước Tề, không kịp chắt nước cơm mà đi,
nhưng tại sao ra đi thì không có chứng cớ gì để tìm hiểu
cho ra sự thật).
*
Khổng Tử 42
tuổi, Chiêu Công mất ở Can hậu, Định Công lên ngôi.
Mùa hạ, năm
Định Công thứ 5 Quí Bình Tử mất, Hoàn Tử kế vị (Quí
Hoàn Tử đào giếng, gặp hố đất, ở trong có con như dê,
hỏi Trọng Ni, nói đó là chó, Trọng Ni nói : " Theo chỗ tôi
nghe, đó là dê. "
Khâu nghe nói
rằng : Loài quái của cây đá có : Đâu, vọng, lượng, loài
quái của nước có : Long, võng, tượng. Loài quái của đất
là phần dương.
Nước Ngô đánh
nước Việt, được xương cốt cả xe, Ngô sai sứ đến hỏi
Trọng Ni : " Xương của ai mà lớn vậy ? "
Trọng Ni đáp
: " Vua Võ hội quần thần ở Cối Kê sơn, họ Phòng phong đến
trễ, vua Võ giết trị tội, xương cốt chở đầy xe, vì thế
xương mới lớn. "
Khách nước Ngô
hỏi : " Ai làm thần ? "
Trọng Ni đáp
: " Thần núi, sông, đủ làm kỷ cương cho thiên hạ..giữ
đó là thần, xã tắc là chư hầu đều thuộc vua... "
Khách nước Ngô
lại hỏi : " Họ Phòng phong giữ ở đâu ? "
Trọng Ni đáp
: " Vua Uông Võ giữ núi Phong võ họ Ly, dưới thời Hạ, Thương,
là Uông Võ, dưới thời nhà Châu là Trường Địch, bây giờ
gọi là đại nhân ".
Khách lại hỏi
: " Con người cao chừng bao nhiêu ? "
Trọng Ni đáp
: " Họ Tiều Nghiêu thì 2 thước, rất thấp, còn người cao
lắm thì bất quá bằng 10...đó là hết số ".
Người khách
nước Ngô liền bảo : " Hay lắm ! Thật là Thánh nhân ! ")
(Sách " Gia ngữ
biện vật giải " có chép chuyện Hoàn Vương bắt được Phần
dương, đó là sự thật.
Còn đoạn viết
" Ngô đánh bại Việt ở Cối Kê " trở về sau là do kẻ "
tục nho " muốn cho rằng Thánh nhân học nhiều, chuyện gì
cũng biết, cho nên mới bày ra chuyện truyền thuyết ấy.
Sử Công (Tư Mã
Thiên) trích lại là có ý muốn đề cao Khổng Tử học rộng,
nhưng không ngờ, những lời không chứng cớ, giọng nói không
trang nhã, là không phải sử liệu chánh thức, bây giờ nên
bỏ là đúng hơn.)
Sủng thần của
Hoàn Tử là Trọng Lương Hoài cùng Dương Hổ có hiềm khích.
Dương Hổ muốn đẩy Hoài, Công Sơn Bất Nửu ngăn việc đó.
Mùa thu năm ấy
Hoài càng kiêu, Dương Hổ bắt Hoài, Hoàn Công giận, Dương
Hổ liền bắt giam Hoàn Công rồi sau đó ăn thề mà thả Hoàn
Công. Vì thế Dương Hổ càng xem thường Quí thị. Quí thị
cũng không chường mặt, bồi thần cầm quốc chánh, vì thế
từ Đại phu trở xuống đều xa chánh đạo, cho nên Khổng
Tử không làm quan nữa, trở về nhà mà soạn lại Thi, Thơ,
Lễ, Nhạc...đệ tử càng đông, từ phương xa đến, không
ai là không học với Ngài.
(Chuyện nầy trong
Tả truyện có ghi. Trong Luận Ngữ chép Dương Hổ là Dương
Hóa, trong sách Mạnh Tử khi thì chép Dương Hổ, lúc chép Dương
Hóa.)
Định Công năm
thứ 8 (Công Sơn Bất Nửu vì bất đắc ý với Quí thị nên...)
Dương Hổ làm loạn, muốn phế dòng chánh của Tam Hoàn lập
dòng thứ, Dương Hổ giả làm lành và bắ Quí Hoàn Tử.
Hoàn Tử lừa
được nên thoát khỏi. Dương Hổ không hơn được chạy sang
Tề, lúc đó Khổng Tử 50 tuổi (Công Sơn Bất Nửu dùng đất
Phí làm phản Quí Tử, rồi sai người đêán triệu Khổng
Tử.
Khổng Tử không
đem đạo ra thi hành đã lâu, nên buồn không chỗ đem ra dùng,
và không ai dùng mình nên nói " Nhà Chu, Văn, Võ, nổi lên ở
Phong sào mà làm vua, bây giờ đất Phí tuy nhỏ, nhưng có thể
làm được không ? "
Ông muốn qua
đó.
Tử Lộ không
vui liền ngăn Khổng Tử, Khổng Tử nói : " Vả kẻ triệu
ta, không lẽ phí công sao ? Như dùng ta, biết đâu sẽ thành
nhà Đông Châu ?
Nhưng sau cùng
ông không đi.)
(Về chuyện Công
Sơn Bất Nửu làm phản, trong Tả truyện ghi thật rõ : " Mùa
Hạ, năm Định Công thứ 12, Khổng Tử làm quan Tư Khấu nước
Lỗ, tham dự việc chánh, chủ trương trừng phạt Tam gia, Công
Sơn Bất Nửu làm quan Tể đất Phí liền làm phản, tấn công
Định Công, Khổng Tử sai Thân Câu Tu, Nhạc Hân chinh phạt
và đánh bại Công Sơn Bất Nửu, Nửu chạy sang Tề.
Công Sơn Bất Nửu
làm phản, là vì phản đối Khổng Tử, đâu có lẽ lại mời
người mình chống đối đến tham chánh hay sao ?
Hơn nữa, Khổng
Tử đã sai người đi chinh phạt Bất Nửu, thì đâu có lý
nào khi nghe Nửu mời lại muốn đi đến ? Rồi lại nghĩ rằng
sẽ giúp Nửu để gầy dựng thành nhà Đông Châu, thật là
một điều hết sức vô lý.
Chuyện nầy thật
đáng nghi, trong sách Thù Tứ khảo tín lục cũng nhận xét
như thế, đoạn nầy nên cắt bỏ cho hợp lý.)
Sau đó Định
Công dùng Khổng Tử làm Trung đô tể, một năm mà 4 phương
đều theo phép tắc, từ Trung đô tể, Khổng Tử làm Tư Không,
rồi từ Tư Không lên làm (đại) Tư Khấu.
(Trung đô là một
ấp của nước Lỗ, ngày nay ở phía Tây huyện Văn Thượng
tỉnh Sơn Đông.
Thưở đó Chư hầu
chỉ có chức Tư Khấu, chớ không bao giờ có Đại Tư Khấu.
Chữ Đại là sai...Người đời sau muốn tôn Khổng Tử nên
thêm chữ Đại vào một cách sai lầm. Nên bỏ chữ Đại cho
đúng).
Mùa Xuân năm
thứ 10 đời Định Công, Lỗ đã bằng Tề, đến mùa Hạ
(Đại phu nước Tề là Lê Sừ, bảo Tề Cảnh Công : Lỗ dùng
Khổng Tử, cái thế tất làm nguy Tề) nước Tề sai sứ đến
Lỗ mời đến hội ở Giáp Cốc để giao hảo.
Lỗ Định Công
đi xe đến đó. Khổng Tử lo việc nhiếp chánh liền tâu :
" Thần nghe nói nếu có việc văn thì phải có võ bị, có
việc võ thì phải có văn bị. Đời xưa, khi chư hầu ra biên
cảnh, thì phải có quan đi theo, xin vua đem theo quan Tư mã tả
hữu.
Định Công nói
: " Phải ".
Liền đi đủ
với Tư mã tả hữu, hội với Tần hầu ở Giáp Cốc, lập
đàn vị, nền đất 3 cấp, dùng lễ hội ngộ tiếp nhau, xá
nhường mà lên đàn, lễ dưng rượu xong, nước Tề có chức
Hữu Tư bước tới tâu :
- Xin tấu nhạc
tứ phương.
Cảnh Công đáp
:
- Được.
Rồi cờ xí trương
lên, kiếm kích vung ra, tiếng trống inh ỏi tiến tới.
Khổng Tử lật
đật bước tới, leo lên bực đất, chưa hết một cấp giơ
tay áo lên nói lớn :
- Hai vua ta đang
hội giao hữu, nhạc di địch đến đây làm gì ? Xin hỏi quan
Hữu Tư ?
Hữu Tư lại
không đi.
Tả hữu liền
nhìn Cảnh Công (và Án Tử) Cảnh Công sợ sệt liền cho bọn
nhạc thối lui.
Giây lát, Hữu
Tư nước Tề lại bước tới bảo :
- Xin tấu nhạc
trong cung.
Cảnh Công đáp
:
- Được.
Bọn con hát lại
múa may bước tới, Khổng Tử bước ra, bước lên bực đất;
chưa hết một cấp đã nói :
- Bọn thất phu
mà lại làm rối loạn chư hầu, tội đáng giết !
Quan Hữu Tư
liền thi hành theo phép, chặt tay chưn bọn ấy.
Cảnh Công sợ
mà lung lay, biết lý mình không bằng, trở về mà hết sức
sợ, bảo quần thần :
- Nước Lỗ dùng
đạo quân quân tử để phò vua, còn các người dùng đạo
di dịch để dạy cho quả nhân, làm đắc tội với vua Lỗ,
bây giờ mới tính làm sao ?
Quan Hữu Tư liền
đáp :
- Người quân
tử có lỗi phải tạ bằng vật làm tin, người tiểu nhân
thì tạ bằng văn. Như vua có ngại điều đó thì tạ bằng
vật làm tin.
- Vì thế Tế
hầu liền trả lại những đất Văn dương, Quyền đã lấy
của nước Lỗ để tạ lại việc ấy.
(Trong sách Xuân
Thu có chép rõ vụ Tề trả mấy vùng đất kể trên cho Lỗ,
là do công của Khổng Tử, nhưng tình hình thật sự của cuộc
hội ấy như thế nào, thì chưa rõ lắm, có lẽ người ta
đã khoa trương thêm nhiều để đề cao Khổng Tử.)
Mùa Hạ, năm
thứ 13, đời Định Công, Khổng Tử tâu với Địng Công :
- Làm tôi không
chứa giáp binh, Đại phu không có thành cao 100 trỉ.
Khiến Trọng
Do làm quan tể cho Quí thị để phạt Tam đô. Vì thế Thúc
Tôn thị hạ đất Hậu trước, rồi Quí thị định đánh
Phí, Công Sơn Bất Nửu, Thúc Tôn tiếp liền đem người Phí
đánh Lỗ. Định Công và 3 người con vào cung Quí thị, lên
đài Võ tử.
Người Phí tấn
công tới, nhưng không được (có mũi tên bay bên cạnh Định
Công).
Khổng Tử sai
Thân Câu Tu, Nhạc Hân xuống đánh, người Phí thua, bị đuổi
theo và bị bại ở Cô miệt. Hai ông liền chạy sang nước
Tề, đất Phí bị hạ luôn...liền sửa soạn đánh đất Thành,
Công Kiểm Xử Phủ bảo Mạnh Tôn :
- Đánh Thành,
thì người nước Tề ắt kéo đến cửa Bắc, vả lại Thành
là bình phong cho Mạnh thị, nếu không còn đất Thành, thì
không còn Mạnh thị vậy, ta nên giả vờ là không biết...theo
tôi thì không nên đánh Thành.
Tháng 12 Định
Công vây thành, nhưng không lấy.
(Chuyện nầy có
ghi trong Xuân Thu nhằm năm Định Công thứ 12, đây chép lộn
là thứ 13.
Tam Đô là đô của
Tam gia, Đất Hậu ở phía Nam huyện Đông Bình tỉnh Sơn Đông,
đất Thành ở phía Đông Bắc huyện Ninh Dương tỉnh Sơn Đông.)
Định Công năm
thứ 14, Khổng Tử 56 tuổi, từ Đại Tư Khấu, lên làm Nhiếp
tướng, có sắc vui. Môn nhơn nói :
- Nghe nói người
quân tử họa đến không sợ, phước đến không mừng...
Khổng Tử đáp
:
- Có lời nói
như vậy, nhưng cũng nên vui vì được làm kẻ dưới của
người quí...
Ông liền giết
Thiếu chánh Mão là Đại phu nướcLỗ đã làm loạn chánh.
Ông lo việc chánh
trị trong nước 3 tháng người trong nước trở nên thành thật,
nam nữ đi đứng riêng biệt ngoài đường, ngoài đường không
lượm của rơi, khách bốn phương đến ấp chẳng cần quan
Hữu Ty, y như là về nhà mình.
Người nước
Tề nghe rất sợ liền nói :
- Khổng Tử làm
việc chánh thì nên nghiệp bá, nên nghiệp Bá, thì đất ta
rất gần, bây giờ ta nên chiếm trước...không nên để lâu.
Lê Sừ nói :
- Xin trước tìm
cách ngăn trở, ngăn trở không được thì chiếm đất, đâu
có chậm gì ?
Vì thế chọn
gái đẹp nước Tề, 80 người, đều mặc áo đẹp, múa nhạc,
đem ngựa 30 con đưa qua vua Lỗ...rồi bày nữ nhạc và ngựa
ngoài cửa thành nam nước Lỗ.
Quí Hoàn Tử
mặc thường phục đến xem đôi ba lần, sắp sửa nhận, liền
cho vua Lỗ hay đi chơi khắp đường, và đến xem suốt ngày...trễ
nãi cả việc chánh.
Tử Lộ nói :
- Phu Tử có thể
bỏ đi rồi đó...
Khổng Tử đáp
:
- Nước Lỗ sắp
tế giao, nếu như đem phần thịt "phiên" cho Đại phu, thì
ta còn có thể ở lại...
Sau nầy Hoàn Tử
nhận nữ nhạc, luôn ba ngày không lo việc chánh, tế lễ giao
lại không đưa phần thịt cho Đại phu, Khổng Tử liền đi,
ở đêm nơi đất Đồn.
Sư Kỷ đưa mà
nói rằng :
- Phu Tử chắc không
trách...
Khổng Tử đáp
:
- Bây giờ ta hát,
có được không ? Hát rằng "Vì miệng mấy đứa con gái kia,
có thể ra đi...cái êm ấm của mấy đứa con gái kia, vì đó
mà chết...hư việc...việc vui chơi duy chỉ làm hết đời."
Sư Kỷ trở lại,
Hoàn Tử hỏi :
- Khổng Tử có
nói gì không ?
Sư Kỷ thưa lại
sự thật.
Hoàn Tử thở ra
than rằng :
- Phu Tử trách tội
ta là vì mấy đứa nữ nhạc ấy chăng ?
(Chuyện nầy đều
có chép trong sách Luận Ngữ và Mạnh Tử. Khi Hoàn Công nhận
nữ nhạc là Khổng Tử đã quyết chí ra đi rồi. Nhưng không
muốn nêu cái sai lầm của vua lên quá rõ, cho nên mới mượn
cớ thiếu phần thịt, một chuyện nhỏ để ra đi.
Nhưng về chuyện
nữ nhạc của nước Tề, một nhà học giả sau nầy là Thôi
Thuật bảo là không đáng tin, trong sách Thù Tứ khảo tín
lục đã biện luận thật rõ ràng. Thiên Hiến vấn trong sách
Luận Ngữ có chép : Công Bá Liêu tố Tử Lộ với Quí Tôn,
Tử Phục Cảnh Bá cho hay :
- Nếu Phu Tử có
gì không đắc chí với Công Bá Liêu, thì tôi có thể giúp
ở triều.
Khổng Tử đáp
:
- Đạo làm được
chăng ? Mạng vậy ! Đạo có bị phế chăng ? Mạng vậy ! Công
Bá Liêu có ăn thua gì với mạng đâu !
Sở dĩ Khổng Tử
có thể thi hành đạo mình với Quí Tôn, là nhờ Tử Lộ làm
quan tể với họ Quí, được Hoàn Tử tín nhiệm...vì thế
nếu tố Tử Lộ (học trò Khổng Tử) với Quí Tôn, tức ly
gián Khổng Tử.
Quí Hoàn Tử đã
bị nghi ngờ vì Công Bá Liêu, thì Tử Lộ không còn được
tin dùng như trước, như thế Khổng Tử không thể không đi
được.
Rồi nhơn kỳ tế
Quân giao ơở tháng Dần [háng giêng ] Khổng Tử tìm cớ ra
đi.)
Khổng Tử liền
qua nước Vệ, ở nhà anh của Tử Lộ, nhà Nhan Thục Trâu.
Vệ Linh Công
hỏi :
- Khổng Tử ở
nước Lỗ, ăn lộc bao nhiêu ?
Có người đáp
:
- Lúa lương 6
vạn.
Nước Vệ cũng
cho lúa 6 vạn...(ở không bao lâu, có kẻ gièm Khổng Tử với
Vệ Linh Công, Linh Công sai Công Tôn Giả nói ra nói vào, Khổng
Tử sợ bị tội) ở 10 tháng liền bỏ nước Vệ ra đi...
(Nhan Thục Trâu
tức Nhan Thùy Do vợ Di Tử Hà...
Khổng Tử bỏ nước
Vệ ra đi là vì Linh Công lợt lạt, nếu bị gièm pha mà sợ
tội thì tại sao ở đến 10 tháng mới ra đi ? Hơn nữa, không
bao lâu ông lại trở về nước Vệ, như thế đoạn "ở không
bao lâu...đến sợ bị tội" nằm trong 2 dấu ngoặc nên bỏ
là hợp lý hơn).
Sắp qua nước
Trần, đi ngang đất Khuôn, Nhan Cao theo hầu giơ tay chỉ nói
rằng : "Ngày trước tôi có vào đây...
Người đất
Khuôn nghe nói, ngỡ đó là DươngHổ của nước Lỗ...Vì Khổng
Tử hình dáng giống Dương Hổ Dương Hổ thường tàn bạo
với người Khuôn, người Khuôn liền ngăn Khổng Tử, 5 ngày
Nhan Uyên đến...
Khổng Tử nói
:
- Ta ngỡ rằng
người đã chết !
Nhan Uyên đáp
:
- Thầy còn, Hồi
đâu dám chết ?
(Người Khuôn
vây Khổng Tử càng gấp) đệ tử sợ, Khổng Tử bảo :
- Văn Vương đã
mất...Bây giờ văn không còn ở đây sao ? Nếu trời muốn
làm mất văn vẻ ấy, thì kẻ sau chết, không thể hưởng
được nền văn vẻ ấy...Còn nếu như trời không muốn làm
mất nền văn vẻ ấy, thì người Khuôn không làm gì ta được
đâu !
(Khổng Tử khiến
kẻ đi theo làm tôi cho Ninh Võ Tử ở nước Vệ, sau đó mới
được đi).
(Đất Khuôn hiện
nay là huyện Trường Viên ở phía Tây Nam tỉnh Hà Bắc. Câu
"người Khuôn vây Khổng Tử càng gấp" dư, nên bỏ.
Lúc Khổng Tử đến
nước Vệ là nhằm năm thứ 30 Vệ Linh Công, lúc đó Ninh Võ
Tử đã chết, nên câu "Khổng Tử khiến kẻ đi theo...nên
bỏ, có lẽ người sau lầm nên thêm vào).
Liền qua đất
Bồ, hơn 1 tháng, trở lại nước Vệ, ở nhà Cừ Bá Ngọc,
vợ vua Linh Công có bà Nam Tử, cho người đến nói với Khổng
tử :
- Người quân
tử bốn phương nếu không nhục làm bạn với quả quân tôi,
thì cũng nên đến gặp quả tiểu quân".
Khổng Tử từ
tạ, và bất đắc dĩ đến ra mắt.
Phu nhơn ở trong
màn thưa, Khổng Tử bước vào, day mặt về hướng Bắc cuối
đầu...Phu nhân ở trong màn đáp lễ, tiếng ngọc đeo trong
mình vang lên.
Khổng Tử nói
:
- Đáng lẽ tôi
không đến, nhưng phu nhân đã gọi ra mắt, tôi phải đáp
lễ.
Tử Lộ không
vui, Khổng Tử thề rằng :
- Ta có điều
gì sai quấy...Trời hại ta...Trời hại ta...
Ở nước Vệ
hơn tháng, Linh Công và phu nhân ngồi chung xe, hoạn quan là
Ung Cừ cũng ngồi...cùng đi ra, để Khổng Tử ngồi xe sau,
rong qua chợ.
Khổng Tử nói
:
- Ta chưa thấy
ai hiếu đức như hiếu sắc.
Ông xấu hổ
bỏ nước Vệ qua nước Tào.
(Câu chuyện Khổng
Tử ra mắt nàng Nam Tử có chép trong thiên Ung Dã sách Luận
Ngữ.
Chuyện Khổng Tử
ra mắt Nam Tử, Tử Lộ không vui, Khổng Tử không nói rõ,
tại sao mình đến mà chỉ thề thốt, như thế không ai hiểu
được. Nhưng xét qua lời nói của sứ giả Nam Tử đến gặp
Khổng Tử khi mới đến nước Vệ, ở tại đó độ 10 tháng,
Nam Tử chưa gặp ông lần nào.
Lần nầy ở Vệ
hơn mười tháng, nàng lại muốn gặp, đó là huyện không
hợp tình hợp lý chút nào, có chỗ đáng nghi ngờ...Trong sách
Luận Ngữ tập giải, theo lời Khổng An Quốc, cũng nghi ngờ
chuyện nầy.
Có thuyết lại
cho rằng, trong thời gian ở Vệ 10 tháng, Linh Công với Nam
Tử đi xe trước, bảo Khổng Tử ngồi xe sau, ông buồn vì
bị đối xử thiếu lễ nên ra đi).
Năm ấy Lỗ Định
Công mất.
Khổng Tử qua
nước Tào, nước Tống, cùng đệ tử giảng tập Lễ dưới
cây to...Tư Mã nước Tống là Hoàn Đồi muốn giết Khổng
Tử nên bứng cây...
Đệ tử bảo
:"Bây giờ là lúc nên đi..."
Khổng Tử nói
:
- Trời sanh đức
nơi ta ! Hoàn Đồi làm gì ta được !
Khổng Tử qua
nước Trịnh, cùng đệ tử lạc nhau. Khổng Tử đứng một
mình ở cửa Đông nước Trịnh. Người nước Trịnh có kẻ
bảo Tử Cống :
- Ở cửa Đông
có người giống như vua Nghiêu, trán như Cao Dao, vai như Tử
Sản, nhưng từ lưng trở xuống, ngắn hơn vua Võ 3 tấc...đứng
bơ phờ như chó nhà có đám tang...
Tử Cốngnói
lại sự thật cho Khổng Tử nghe. Khổng Tử cười nói :
- Hình trạng
chưa chắc là như vậy. Nhưng như chó nhà có đám tang thì
rất đúng, rất đúng !
(Trong đoạn nầy
"bứng cây..." là không hợp lý, vì lúc đó Hoàn Đồi làm
Tư Mã nước Tống, lại chuyên quyền, nếu muốn giết Khổng
Tử là một chuyện dễ dàng. Bứng gốc cây mà làm gì ?).
Vua nước Ngô
là Phù Sai đánh nước Trần, lấy 3 ấp rồi về...
Triệu Ưởng
đánh Triều ca, Sở vây nước Thái, nước Đới sang Ngô, nước
Ngô đánh bại vua Việt là Câu Tiển.
Có con chim bay
đến sân nước Trần mà chết, có mũi tên xuyên ngang, nõ
bằng đá, tên dài hơn thước...Vua Trần sai sứ đến hỏi
Trọng Ni.
Trọng Ni đáp
:
- Chim từ xa đến
đây vậy ! Và đây là tên của Tiêu Thận.
Ngày xưa Võ vương
đánh nhà Thương, thông đường 9 rợ, 8 man và khiến các nơi
đem lễ vật đặc biệt của mình đến cống...để cho không
quên nghề nghiệp.
Vì thế Tiêu
Thận cống tên và nõ đá, tên dài hơn thước, vì Tiêu vương
muốn làm tỏ đức lành của mình liền lấy tên của Tiêu
Thận chia cho Thái Cơ, Ngu Hồ Công và phong cho đất Trần...
Chia cho những
người đồng tánh châu ngọc, mở rộng thân thích...chia cho
những người khác họ những chức phương xa, để cho không
quên mến phục...vì thế mà chia tên của Tiêu Thận cho nước
Trần...Liền tìm ở phủ xưa, quả thấy loại tên ấy.
(Chuyện nầy giống
như chuyện Phần dương và xương của họ Phòng phong ở đoạn
trước, mục đích để đề cao Khổng Tử là người hiểu
rộng biết nhiều...và đây cũng là loại chuyện truyền thuyết).
Khổng Tử ở
nước Trần 3 năm, gặp lúc Tấn, Sở tranh biên giới rồi
lại đánh Trần, rồi Ngô xâm lấn Trần, nước Trần thường
bị giặc cướp.
(Khổng Tử nói
: Về vậy...về vậy, Tiên tử chúng ta điên cuồng, tiến
thủ, không quên lúc ban đầu).
Vì thế, Khổng
Tử bỏ nước Trần.
(Đoạn "Khổng Tử
nói..." nằm trong 2 dấu ngoặc sắp lộn nên bỏ.)
Qua đất Bồ,
họ Công thúc dựa vào đất Bồ làm phản. Người Bồ ngăn
Khổng Tử, đệ tử có người tên Lương Nhụ dùng xe riêng
5 chiếc theo Khổng Tử, người nầy cao lớn, hiền, có dõng
lực, nói rằng :
- Ta theo Phu Tử,
gặp nạn ở đất Khuôn, nay lại gặp nạn ở đây, cũng là
mạng mà thôi !
Ta với Phu Tử
lại mắc nạn, thà là chiến đấu mà chết !
Đánh rất hăng,
người Bồ sợ, nói với Khổng Tử :
- Nếu ông không
qua Vệ, tôi để ông đi.
Cùng thề với
nhau rồi ra cửa Đông, Khổng Tử liền qua Vệ.
Tử Cống hỏi
:
-Lời thề có
thể phụ chăng ?
Khổng Tử đáp
:
- Nếu cần thề,
thì thần không nghe !
Vệ Linh Công
nghe Khổng Tử đến rất mừng nên ra tận bên ngoài đón tiếp
và hỏi :
- Đất Bồ có
thể đánh không ?
Đáp :
- Có Thể...
Linh Công nói
:
- Đại phu tôi
đều nói là không thể được. Vì đất Bồ, là Vệ dùng
để chậm trễ Tấn và Sở, Vệ đánh Bồ có phải là không
nên chăng ?
Khổng Tử nói
:
- Số đàn ông
con trai có chí chết, và số đàn bà có chí gìn giữ Tây Hà...chúng
ta chỉ đánh bất quá chừng 4, 5 người mà thôi.
Linh Công nói
:
- Hay lắm...
Nhưng không đánh
Bồ.
Linh Công đã
già...trễ nãi việc chánh, không dùng Khổng Tử.
Khổng Tử buồn
than rằng :
- Nếu có kẻ
dùng ta, chỉ một tháng mà thôi...Nếu
3 năm thì thành
công...(Khổng Tử ra đi).
(Câu "Khổng Tử
ra đi lầm lẫn, nên bỏ.)
Phật Hật làm
quan Tể đất Trung Mâu, Triệu giản Tử đánh Phạm trung Hàng
thị, đánh Trung Mâu,Phật Hật làm phản sai người đến rước
Khổng Tử, Khổng Tử muốn đi.
Tử Lộ thưa
:
- Do nầy có nghe
Phu Tử nói "Người mà gần kẻ không lành, thì người quân
tử không đến, bây giờ Phật Hật dựa đất Trung Mâu làm
phản, thầy muốn đến là làm sao ?"
Khổng Tử đáp
:
- Quả ta có nói
lời ấy...nhưng ta cũng từng nói :"thật là cứng, mài cũng
mòn, thật là trắng, nhuộm cũng đen", ta đâu phải là trái
biều qua, cứ treo mà chẳng ăn ?
(Đất Trung Mâu
hiện nay ở phía Tây huyện Thang Âm, tỉnh Hà Nam. Chuyện nầy
có ghi trong Luận Ngữ, thiên Dương Hoá, nhưng theo Thù Tứ
khảo tín lục, thì chuyện Phật Hật làm phản là dưới thời
Triệu Tương Tử, mà lúc Tương Tử lên ngôi thì Khổng Tử
đã mất 5 năm rồi...như thế làm sao có chuyện nầy được...đoạn
nầy nên bỏ là hợp lý.
Hơn nữa, con người
như Khổng Tử đâu có vì cái ăn mặc mà đi theo người bất
chánh.)
Khổng Tử đánh
cái khánh, có người vác nặng đi ngang qua cửa nói :
- Người đánh
khánh, thật là có tâm vậy...không ai biết mình thì thôi vậy
!
Khổng Tử học
đàn với sư Nhượng 10 ngày mà chẳng tiến, sư Nhượng bảo
:
- Có thể học
thêm nữa.
Khổng Tử đáp
:
- Khâu đã tập
cái "khúc" nhưng chưa biết cái "số".
Giây lát sư Nhượng
lại nói :
- Đã tập được
cái "số" rồi, có thể học thêm...
Khổng Tử đáp
:
- Khâu chưa nhận
được cái "chí".
Giây lát sư Nhượng
lại nói :
- Đã tập được
cái "chí" rồi, có thể học thêm...
Giây lát sư Nhượng
lại nói :
- Đã tập được
cái "số" rồi, có thể học thêm...
Khổng Tử lại
nói :
- Tôi chưa nhận
được cái đạo làm người.
Giây lát, dường
như có điều gì sáng lên và nghiêm trang nghĩ ngợi...rồi
lại thơ thới nhìn lên cao mà có chí xa :
- Khâu đã nhận
được cái đạo làm người...lờ mờ mà tối đen...gần mà
như xa...mắt như nhìn biển rộng, tâm như làm vua 4 nước
nếu không phải là Văn Vương thì ai làm được việc đó.
Sư Nhượng đúng
dậy chắp tay xá bảo rằng :
- Phải rồi,
đó là tiếng đàn của vua Văn Vương.
(Đoạn nầy muốn
nói lên cái chí học tập chuyên cần của Khổng Tử...ông
muốn tìm cái đạo trong tiếng đàn và nhận ra được tính
chất của nhạc...)
Khổng Tử đã
không đắc dụng ở Vệ, liền sắp sửa đi qua hướng Tây
ra mắt Triệu giản Tử, đến sông Hà, nghe tin Đậu Minh và
Thuấn Hoa chết, ông đứng bên sông Hà than :
- Đậu Minh và
Thuấn Hoa là hiền đại phu của nước Tấn, lúc Triệu giản
Tử chưa đắc chí, nhờ 2 người ấy mà bắt đầu việc chánh,
nhung đến khi đắc chí rồi, thì giết những người ấy để
làm việc chánh.
Khâu có nghe nói
: Mổ thai giết trẻ con thì Kỳ Lân chẳng đến bờ cõi, tát
đầm cạn cá thì giao long chẳng hợp âm dương, lật ổ phá
trứng thời phụng hoàng chẳng bay.
Tại sao vậy
? Người quân tử kiêng việc hại đồng loại, vả lại điểu
thú với việc bất nghĩa còn biết tránh, hà huống gì Khâu
nầy ?
Bèn trở về
Aáp Trâu, làm bài Trâu thao để ghi chuyện buồn ấy, rồi
trở lại nước Vệ ở nhà Cừ Bá Ngọc.
*
Ngày nọ Linh
Công hỏi việc binh.
Khổng Tử nói
:
- Về chuyện
cái trở, cái đậu, (tế, lễ) thì tôi thường nghe còn về
chuyện binh thì tôi chưa học.
Ngày sau, cùng
chuyện trò với Khổng Tử, thấy con chim Hồng, liền ngửng
mặt nhìn, không hề chú ý đến Khổng Tử.
Khổng Tử liền
ra đi, và lại qua nước Trần.
Mùa Hạ, Vệ
Linh Công mất, lập cháu là Triếp, đó là Vệ Xuất Công.
Tháng 6, Triệu
Ưởng đem thái tử Khoái Hội vào đất Thích, khiến thái
tử để tang và 8 người mặc sô gai, giả vờ như rước từ
nước Vệ về khóc mà vào rồi ở luôn.
Mùa Đông, nước
Thái dời sang Châu Lai.
Năm
ấy, nhằm năm thứ 3 Lỗ Ai Công, Khổng Tử được 60 tuổi,
Tề giúp Vệ vây đánh Thích, vì sự có mặt của thái tử
nước Vệ là Khoái Hội đang ở đó.
*
Miếu
thờ của Lỗ Hoàn Ly bị cháy, Nam cung Kỉnh Thúc đến cứu
hoả, lúc đó Khổng Tử đang ở nước Trần, nghe chuyện đó,
liền bảo :
-
Tai nạn xảy ra ở miếu thờ Hoàn ly phải không ?
Quả
nhiên là như thế.
Quí
Hoàn Tử bịnh, đi xe đến nhìn, thành nước Lỗ và than rằng
:
-
Ngày trước nước nầy sắp hưng lên nhưng vì ta đắc tội
với Khổng Tử, cho nên không hưng được.
Liền
quay lại bảo người nối nghiệp là Khương Tử :
-
Nếu ta chết, thì người tất làm tướng nước Lỗ, và làm
tướng nước Lỗ thì phải triệu Trọng Ni.
Sau
đó mấy ngày, Hoàn Tử chết, Khương Tử lên ngôi. Chôn cất
xong, muốn triệu Khổng Tử.
Công
Chi Ngư nói :
-
Ngày xưa tiên quân ta dùng người ấy không trọn, làm cho chư
hầu cười...Ngày nay lại dùng nữa, nếu không trọn, thì
lại bị chư hầu cười nữa.
Khương
Tử nói :
-
Như vậy thì triệu ai được ?
Đáp
:
-
Nên triện Nhiễm Cầu...
Liền
sai sứ triệu Nhiễm Cầu.
Nhiễm
Cầu sắp sửa đi, Khổng Tử nói :
-
Người nước Lỗ triệu Cầu, không phải dùng vào chức vụ
nhỏ đâu. Tất là phải giao cho trách nhiệm nặng nề.
Ngày
ấy, Khổng Tử nói :
-
Về vậy...về vậy...bọn tiểu tử của chúng ta điên cuồng
bây giờ đã văn vẻ sáng láng, ta không biết phải lấy gì
để giúp đỡ !
Tử
Cống biết Khổng Tử có ý nghĩ trở về, nên trong khi đưa
Nhiễm Cầu liền căn dặn :
-
Nếu ngươi được dùng, là nhờ Khổng Tử làm tiếng tăm
đó.
(Nhiễm
Cầu đã đi)
Năm
sau, Khổng Tử từ Trần qua Thái, Thái Chiêu Công sắp sửa
qua Ngô, vì nước Ngô triệu ông.
Trước
kia, Chiêu Công dối bầy tôi, dời qua Châu Lai, nên khi sắp
sửa đi, quan Đại phu lại sợ ông rồi sẽ đi nữa...
Công
Tôn Phiên bắn, giết chết Chiêu Công, nước Sở xâm lăng
Thái, mùa Thu năm sau, Tề Cảnh Công mất.
(Câu
"Nhiễm Cầu đã đi" nằm trong 2 dấu ngoặc, không liên hệ
đến đoạn nầy, nên bỏ).
*
Năm
sau, Khổng Tử từ Thái qua đất Diệp. Diệp Công hỏi về
việc chánh, Khổng Tử đáp :
-
Việc chánh ở chỗ làm cho kẻ xa đến và nương tựa với
kẻ gần...
Ngày
khác, Diệp Công lại hỏi về chuyện Khổng Tử với Tử Lộ.
Tử Lộ không trả lời...
Khổng
Tử bảo Tử Lộ :
-
Sao ngươi không trả lời...là con người của ta học đạo
chẳng mệt mỏi, dạy người không nản, có chuyện gì bứt
rứt là quên ăn, lấy cái vui đẻ quên điều lo buồn...chẳng
hay cái già đã gần đến nơi.
(Bỏ
đất Diệp, trở qua Thái).
(Những
câu nằm trong dấu ngoặc lầm lẫn nên bỏ).
Trường
Thư, Kiệt Nịch cày đôi.
Khổng
Tử (cho rằng những người ấy là ẩn sĩ) khiến Tử Lộ
đến hỏi đường...
Trường
Thư nói :
-
Ai đang ngồi trên xe đó ?
Tử
Lộ đáp :
-
Đó là Khổng Khâu.
Nói
:
-
Phải Khổng Khâu ở nước Lỗ không ?
Đáp
:
-
Phải.
Nói
:
-
Người ấy tất là phải biết đường...
Kiệt
Nịch hỏi Tử Lộ :
-
Còn ông là ai ?
Đáp
:
-
Tôi là Trọng Do.
Nói
:
-
Ông phải là học trò Khổng Khâu không ?
Đáp
:
-
Phải.
Kiệt
Nịch nói :
-
Chuyện lo lắng, trong thiên hạ ai cũng đều như vậy...nhưng
ai thay đổi được ? Nếu theo kẻ sĩ lánh người thì thà
là kẻ sĩ lánh đời còn hơn...
Rồi
tiếp tục cày như trước.
Tử
Lộ đem việc ấy thưa lại với Khổng Tử.
Khổng
Tử bùi ngùi nói rằng :
-
Điểu thú không thể đồng bầy...trong thiên hạ có đạo,
Khâu nầy cực nhọc để thay đổi làm gì...
Ngày
nọ Tử Lộ đi, gặp người vác bồ cào, chống gậy...
Tử
Lộ hỏi :
-
Ông có thấy Phu Tử không ?
Người
chống gậy hỏi :
-
Tay chân không siêng năng, không phân biệt được loài ngũ
cốc, mà làm thầy ai ?
Rồi
cầm gậy mà bừa...
Tử
Lộ đem việc ấy thưa lại với Khổng Tử.
Khổng
Tử nói :
-
Đó là kẻ ở ẩn.
Trở
lại tìm thì không còn tìm thấy người ấy nữa.
(Hai
chuyện kể trên có chép trong thiên Vi Tử sách Luận Ngữ,
Trường Thư và Kịch Niệt không phải là tên người, Trường
và Kiệt là chỉ người diện mạo khôi ngô, còn Thư và Nịch
là muốn nói chân dẫm trong bùn.
Ngẫu
nhiên mà gặp để hỏi đường thì làm sao mà biết tên được...cũng
y như trên, người vác giỏ và vác bồ cào.
Trong
sách Luận Ngữ đoạn nầy viết rất rõ).
Khổng
Tử dời qua Thái, ở 3 năm, Ngô đánh Trần...Sở đến cứu
Trần đóng quân ở Thành Phủ (nghe) Khổng Tử đang ở giữa
2 nuớc Trần, Thái (Sở sai người đến mời Khổng Tử...
Khổng Tử sắp đến đáp lễ, Đại phu của Trần và Thái
liền bàn :
-
Khổng Tử là người hiền những lời phê phán của ông đều
đúng với lịnh của chư hầu...bây giờ ông đã ở bên giữa
Trần và Thái, mà những lời nói, việc làm của các Đại
phu đều không đúng với ý của Khổng Tử.
Nước
Sở là nước lớn, đến rước Khổng Tử, nếu Khổng Tử
đắc dụng ở Sở thì các Đại phu đang làm việc ở Trần,
Thái đều nguy.
Liền
sai bọn tay chân đến vây Khổng Tử ở giữa đồng, làm cho
ông không đi được).
Tuyệt
lương, những người đi theo đều bịnh không ai dậy được.
Khổng Tử vẫn cứ dạy học, đàn hát không ngưng.
Tử
Lộ tức giận ra mắt và nói :
-
Người quân tử cũng có lúc cùng sao ?
Khổng
Tử đáp :
-
Người quân tử cầm chắc cái cùng, còn kẻ tiểu nhân gặp
cùng là bị lạm vậy.
Tử
Cống nghiêm sắc mặt.
Khổng
Tử :
-
Tử à...ngươi nghĩ rằng ta học nhiều mà nhớ chăng ?
Thưa
:
-
Chẳng phải như vậy sao ?
Khổng
Tử đáp :
Không
phải như vậy, ta chỉ "nhứt dĩ quán chi" mà thôi (nắm điều
mấu chốt mà thông tất cả).
Khổng
Tử biết đệ tử có lòng lo lắng, (liền triệu Tử Lộ)
nói :
Kinh
Thi có nói rằng : loài thú dữ, hãy đuổi nó ra đồng vắng".
Đạo
của ta sai quấy chăng ? Tại sao ta lại đến mức nầy ?
Tử
Lộ nói :
-
Hay là chúng ta chưa đủ " nhơn " chăng ? Vì thế người ta
không tin ta. Hay là chúng ta chưa đủ trí chăng, Vì thế người
ta không làm theo ta ?
Khổng
Tử nói :
-
Đâu có lẽ như thế ! Do ơi : Ví như người nhơn tất phải
có người tin theo thì đâu có Bá Di, Thúc Tề. Ví như người
trí, tất phải có người làm theo, thì đâu có Vương Tử,
Tỷ Can ?
(Tử
Lộ ra, Tử Cống vào ra mắt)
Khổng
Tử nói :
-
Tứ ơi ! Kinh Thi có nói : loài thú dữ, đuổi mầy ra đồng
trống...Đạo của ta sai chăng ? Tại sao ta lại đến mức
nầy ?
Tử
Cống thưa :
-
Đạo của Phu Tử rất lớn...cho nên trong thiên hạ không một
ai có thể dung chứa Phu Tử được ! Tại sao Phu Tử xem thường
mình ?
Khổng
Tử nói :
-
Tứ ơi ! Người làm ruộng giỏi có cấy trồng mà không gặt
hái, người thợ giỏi làm khéo léo mà không có người thuận,
người quân tử trau dồi được giềng mối lớn mà gom lại
rồi sắp xếp có qui tắc, mà không có người dung chứa mình
được...Bây giờ ngươi không lo trau dồi đạo của ngươi
mà cứ cầu cho được người dung chứa...như thế thì Tứ
ơi ! Chí của nhà ngươi không rộng !
(Tử
Cống ra, Nhan Hồi vào ra mắt)
Khổng
Tử nói :
-
Hồi ơi ! Trong Kinh Thi có nói : loài vật dữ đuổi mầy ra
đồng trống...Đạo của ta sai lầm chăng ? tại sao ta lại
đến mức nầy ?
Nhan
Hồi thưa :
-
Đạo của Phu Tử rất lớn, cho nên trong thiên hạ không ai
dung chứa được. Tuy nhiên, Phu Tử cứ tiến tới mà làm,
dù cho không dung chứa được, thì cũng chẳng hại gì.
Chẳng
dung được...mà sau đó mới thấy được người quân tử.
Nếu đạo mà không trau dồi, đó là điều xấu hổ của chúng
ta.
Nếu
đạo đã được trau dồi nhiều, mà không được dùng, thì
đó là điều xấu hổ của kẻ cầm vận mạng nước...
Không
dung được...có hại gì đâu ! Không dung được, sau đó mới
thấy được người quân tử !
Khổng
Tử vui vẻ cười mà nói rằng :
-
Có như thế chớ ! Như Nhan Hồi, nếu mà ngươi nhiều của,
thì ta làm quan Tể cho ngươi !
(Liền
sai Tử Cống qua Sở, Sở Chiêu Vương hưng binh rước Khổng
Tử, mà sau đó mới khỏi bị vây).
(Chuyện
nầy có chép trong sách Luận Ngữ, thiên Vệ Linh Công.
Những
đoạn nằm trong dấu ngoặc đều sai lầm nên bỏ.
Về
đoạn nầy học giả Tưởng Bá Tiềm có nhận xét : câu chuyện
Khổng Tử bị tuyệt lương do các quan Đại phu của hai nước
Trần, Thái âm mưu vây khổn, Châu Tử đã phân tích là sai
lầm rồi...Nhưng Châu Tử lại nói lúc đó Trần và Thái đều
thần phục nước Sở, đó là điều lầm lẫn.
Thật
ra lúc ấy nước Trần thần phục Sở, Thái thì thần phục
Ngô, cho nên Sở bức nước Thái, Ngô mới dời nước ấy
đến Châu Lai, Ngô mà đánh Trần, thì Sở cứu.
Hai
nước Trần, Thái, một thì theo Sở, một theo Ngô, găng nhau
như nước với lửa, hơn nữa, Thái đã dời đến Châu Lai,
cách Trần rất xa, Đại phu của hai nước ấy làm sao hợp
nhau để bàn mưu vây Khổng Tửđược ?
Nếu
như hưng binh hai nước ấy để vây Khổng Tử, thì số thầy
trò của Khổng Tử không đông bao nhiêu, nếu bắt và giết
là một việc rất dễ dàng, tại sao lại để cho những người
ấy ở giữa vòng vây giảng đạo...đàn, hát như thế ?
Hơn
nữa, nước Sở vì cứu Trần mà đến, nếu Trần nghe Sở
định rước Khổng Tử, thì có bao giờ dám vây những người
ấy ? Nước Sở cứ ra lịnh, là Trần tất nhiên phải thả
thầy trò Khổng Tử...đâu có cần phải hưng binh để đi
rước...
Một
điều khác, nước Sở đến là để cứu Trần, chớ chẳng
phải chỉ có việc cứu Khổng Tử...Cũng có thể Sở đến
rước mấy thầy trò Trọng Ni, nhưng theo sử sách thì mùa
Thu năm ấy, Sở Chiêu Vương mất ở Thành phủ, đâu có về
Sở, nếu Khổng Tử đến thăm Chiêu Vương thì tất nhiên
cũng đang ở Thành phủ.
Câu
chuyện kể trên không có bằng chứng gì xác đáng để tin.
Mặc
Tử, trong thiên Phi Nho đã viết : " Khổng Tử bị cùng ở
vùng Trần Thái, canh rau không đủ...10 ngày đã qua, Tử Lộ
nấu thịt heo, Khổng Tử không hỏi thịt từ đâu có mà cứ
ăn...Có người dưng rượu, Khổng Tử không hỏi rượu từ
đâu đến mà cứ uống.
Tất
nhiên, đây là những lời phỉ báng của phái Mặc, nhưng sự
tuyệt lương của Khổng Tử là có thật.
Mạnh
Tử có nói : Khổng Tử bị tai nạn ở vùng Trần, Thái vì
trên dưới không giao thiệp nhau, nhưng lại nói Khổng Tử
là tôi Trần Hầu, nếu đã là tôi thì tại sao trên dưới
không có giao thiệp nhau ?
Nếu
lúc đó đã làm tôi nước Trần, tại sao lại lưu liên ở
giữa hai vùng Trần, Thái, để gặp Ngô, Sở đánh nhau rồi
bị tuyệt lương.
Trong
sách Luận Ngữ tập giải, thiên Vệ Linh Công ở chương Tại
Trần tuyệt lương có ghi lời chú : theo Khổng an Quốc thì
Ngô đánh Trần, nước Trần bị loạn, cho nên thiếu ăn.
Theo
lời chú nầy có lẽ gần với sự thật hơn hết).
(Chiêu
Vương sắp đem đất thơ xã 700 dặm phong cho Khổng Tử.
Sở
Linh Doãn là Tử Tây nói :
-
Sứ của vua, đi sứ ở cghư hầu, có ai bằng Tử Cống không
?
Đáp
:
-
Không có.
-
Phụ tướng của vua, có ai bằng Nhan Hồi không ?
Đáp
:
-
Không có.
-
Tướng quân của vua có ai bằng Tử Lộ không ?
Đáp
:
-
Không có.
-Thỉ
tổ của Sở là bắt đầu từ nhà Châu, hể là Tử, Nam thì
có 50 dặm đất, bây giờ Khổng Tử noi theo phép của ba đời
vương tước, làm sáng tỏ sự nghiệp của Châu, Chiêu, nếu
vua mà phong chức cho y thì nước Sở nầy đâu có thể đời
đời có được mãi mấy ngàn dặm đất đai...
Trước
kia Văn Vương ở đất Phong, Võ Vương ở đất Sào, làm vua
trên đất 100 dặm, mà sau cùng nên nghiệp vương trong thiên
hạ.
Này
nay Khổng Khâu được đất đai, được đệ tử giỏi phụ
giúp đó không phải là điều phước cho nước Sở vậy !
Chiêu
Vương bèn thôi.)
Mùa
thu năm ấy, Sở Chiêu Vương mất ở Thành phủ.
(Đoạn
nầy giống như đoạn trên về việc Án Anh ngăn Tề Cảnh
Công phong đất cho Khổng Tử, đó chỉ là ức thuyết của
hậu nho muốn đề cao Khổng Tử mà thôi, trong sách Sử Ký
Chí Nghi có dẫn chứng sự kiện rất rõ chứng minh là chuyện
nầy không có thật, vì thế, đoạn nầy nên cắt bỏ cho hợp
lý).
*
Kẻ
cuồng nước Sở đi về phía xe Khổng Tử, ca mà đi ngang qua
nói rằng :
-
Phượng ơi ! Phượng ơi ! Đức tại sao lại suy như vậy ?
Chuyện đã qua không thểhối được, chuyện đến không thể
biết được...
Thôi
rồi...thôi rồi...Bây giờ mà còn đi theo việc chánh là đã
trể rồi vậy.
Khổng
Tử xuống xe, muốn tiếp chuyện, người ấy rảo bước mà
đi, không thể cùng nói được.
(Chuyện
nầy trong thiên Vi Tử sách Luâïn Ngữ có chép. Chữ
" tiếp dư " trong sách không phải là tên người, đó là người
cuồng nước Sở, đi về phía xe của Khổng Tử.
Khổng
Tử nghe thấy xuống xe muốn tiếp chuyện, nhưng người ấy
bỏ đi như muốn lẩn tránh...Mới gặp nhau, thì làm sao biết
được tên họ.
Hành
động của người lạ ấy rất ngông, nên mới gọi là cuồng,
đó là kẻ ẩn sĩ, giống như những người vác giỏ, bừa
cào, lội nước đã kể ở trên...)
Khổng
Tử liền (từ nước Sở) trở lại nước Vệ, năm ấy ông
63 tuổi, nhằm năm thứ 6 đời Lỗ Ai Công.
Năm
sau, Ngô và Lỗ, hội nhau ở đất Cối, trưng bày trăm cổ,
quan Thái tể triệu Quí Khương Tử, Quí Khương Tử khiến
Tử Cống đến mà sau đó việc mới xuôi.
*
Khổng
Tử nói :
-
Việc chánh của Lỗ. Vệ là anh em vậy.
Lúc
đó, vua nước Vệ là phụ thân của Triếp, không được lập
lên ngôi, đang ở nước ngoài, chư hầu nghĩ rằng ông nhường
ngôi.
Đa
số đệ tử của Khổng Tử đều làm quan nước Vệ.
Vua
Vệ muốn được Khổng Tử làm việc chánh.
Tử
Lộ hỏi :
-
Vua Vệ mời thầy làm việc chánh, thầy sẽ làm gì trước
?
Khổng
Tử đáp :
-
Trước hết là phải chánh danh vậy.
Tử
Lộ nói :
-
Tại sao lại có chuyện đó ? Thầy thật là lẩn quẩn...Tại
sao lại phải chánh danh ?
Khổng
Tử đáp :
-
Do ơi ! Ngươi thật là quê mùa ! Danh không chánh thì ngôn không
thuận, ngôn không thuận thì sự không thành...thì lễ nhạc
không hưng được, thì hình phạt không trúng, hình phạt không
trúng, thì dân sẽ lúng túng không biết phải hành động ra
sao...
Là
người quân tử, việc làm phải danh chánh, hễ nói là làm
được, người quân tử đối với lời nói của mình, không
thể có chỗ xem thường !
*
Năm
sau, Nhiễm Hữu làm tướng soái cho Quí thị đánh với Tề
ở đất Lang, thắng Tề.
Quí
Khương Tử nói :
-
Nhà thầy đối với việc quân lữ, học mà có, hay là do tánh
sẵn có.
Nhiễm
Lữ đáp :
-
Tôi học với Khổng Tử.
Quí
Khương Tử nói :
-
Khổng Tử là người như thế nào ?
Đáp
:
-
Dùng người ấy thì có danh, truyền đạo người ấy ra bách
tánh, đối với quỉ thần thì không có điều gì sơ sót.
Nếu cần đến đạo ấy, thì dù cho có đông đến ngàn xã
(ngày xưa cứ 25 nhà gọi là một xã) thì không đâu là không
thông suốt.
Khương
Tử hỏi :
-
Ta muốn triệu ông ấy, có thể được không ?
Đáp
:
-
Như muốn triệu ông thì không nên dùng mực thước của tiểu
nhơn, thì có thể được.
Lúc
đó Khổng Văn Tử nước Vệ sắp đánh Thái Thúc, hỏi sách
lược với Trọng ni.
Trọng
Ni tìm cách từ chối, bảo là không biết, rồi rút lui ra đi.
Ông
nói :
-
Chim có thể chọn cây, cây có thể chọn chim được chăng
?
Văn
Tử cố giữ, gặp lúc Quí Khương Tử đuổi Công Hoa, Công
Tân, và Công Lâm, rồi dùng lễ rước Khổng Tử.
Khổng
Tử liền về nước Lỗ.
Khổng
Tử bỏ nước Lỗ ra đi, tính có đến 14 năm, sau đó mới
trở về.
*
Lỗ
Ai Công hỏi việc chánh.
Đáp
:
-
Việc chánh ở chỗ bọn bầy tôi...
Quí
Khương Tử hỏi việc chánh.
Khổng
Tử đáp :
-
Nên ngay thẳng, chỉ cái sai của tà vạy, thì tà vạy trở
nên ngay thẳng.
Quí
Khương Tử lo ngại về việc trộm cắp.
Khổng
Tử nói :
-
Nếu không có lòng tham, thì dù cho có thưởng, cũng không ai
chịu ăn trộm.
Nhưng
Lỗ cũng vẫn không dùng được Khổng Tử, và Khổng Tử cũng
không muốn làm quan.
Dưới
thời Khổng Tử, nhà Châu suy vi, lễ nhạc bị phế, thi thơ
thiếu. Tìm theo dấu lễ của Tam Đại (làm lời tựa cho Kinh
Thơ, bắt đầu từ đời Đường Ngu, đi đến thời Tần Mục...biên
việc có thứ lớp).
Khổng
Tử nói :
-
Lễ nhà Hạ, ta có thể nói được. Nhưng nước Kỷ, không
còn đủ bằng chứng...Lễ nhà Ân ta có thể nói được, nhưng
nước Tống không còn đủ bằng chứng.
Nếu
có đủ, thì ta có thể nêu ra làm bằng chứng.
Xem
xét cái hay cái dở của nhà Hạ, nhà Ân, Khổng Tử nói :
Đời
sau, tuy cả 100 đời, cũng còn có thể biết được...Một
là cái văn vẻ, còn một là cái chất...
Nhà
Châu xem xét 2 đời trước, nên văn vẻ sáng rỡ, ta theo nhà
Châu.
Làm
lời tựa Kinh Thơ, trước bắt đầu từ thời Đường Ngu,
biên chép việc có thứ lớp, cho nên Kinh Thơ và Lễ ký từ
Khổng thị mà ra).
(Đoạn
nầy viết về chuyện Khổng Tử định kinh Lễ, biên kinh Thơ,
nhưng có sự lầm lẫn về trật tự, theo sách Sử ký thám
nguyên thì trước hết là định kinh Lễ rồi sau đó mới
là biên kinh Thơ.
Theo
Tưởng Bá Tiềm thì cuốn kinh Lễ của Khổng Tử san định
tức là cuốn Sĩ Lễ gồm 17 thiên, ngày nay gọi là Nghi Lễ...còn
cuốn kinh Thơ do Khổng Tử biên soạn tức là quyển Thượng
Thơ gồm 28 thiên.)
Khổng
Tử nói với Lỗ Thái Sư :
-
" Về Nhạc, có thể biết được...mới bắt đầu thì nhịp
nhàng, rồi mở rôïng ra, thì thuần, kích động và êm ả
mà thành.
Ta
từ Vệ trở về Lỗ mà sau đó nhạc mới chánh, phần Nhã
và Tụng trong kinh Thi được sắp xếp đúng chỗ. "
Thời
xưa, kinh Thi có hơn 3000 thiên, cho đến Khổng Tử, bỏ những
chỗ nặng nề, lấy chỗ có thể dùng vào việc Lễ, Nghĩa
; trên thì chọn ông Triết, Hậu Tắc, phần giữa thuật cái
thạnh của thời Ân Chu, đến cái thiếu sót của thời U,
Lệ...
Bắt
đầu từ phong tục cho nên mới nói : " Cái rối loạn của
chương Quan, Thư bắt đầu từ phần Phong, và chương Lộc,
Minh là bắt đầu do thiên Tiểu Nhã...Chương Văn Vương bắt
đầu cho thiên Đại Nhã, chương Thanh miếu là bắt đầu cho
phần Tụng.
Khổng
Tử đều phổ vào lời ca nhạc để hợp với nhạc Thiều
võ và Nhã Tụng, Lễ, Nhạc từ đó mà được truyền thuật
(để cho đầy đủ với Vương đạo, thành Lục Nghệ).
(Đoạn
nầy trình bày Khổng Tử chánh Nhạc, chánh Thi, câu gần
chót : " Lễ, Nhạc từ đó mà được truyền thuật..
" là kết đoạn trên nói về phần Thi, Thơ, Lễ, Nhạc, chưa
đề cập đến kinh Dịch và Xuân Thu cho nên câu " để cho
đầy đủ với Vương đạo, thành Lục nghệ " phải dời ra
phần sau cho hợp lý).
Khổng
Tử trở về già, thích kinh Dịch, làm tựa cho Thoán, Hệ,
Tượng, Thiết quái, Văn ngôn.
Ông
đọc kinh Dịch bìa da 3 lần đứt.
Ông
nói :
-
Như cho ta sống thêm được vài năm nữa, thì sẽ khá sáng
tỏ về kinh Dịch.
(Theo
sách " Sử Ký thám nguyên " thì đoạn nầy nên dời lại ở
sau phần kế đây, để trên phần nói về sách " Xuân Thu "
mới hợp lý, là vì việc đọc kinh Dịch và viết Xuân Thu
là những việc làm vào lúc vãn niên của Khổng Tử, hơn nữa
ông cũng không đem kinh Dịch và Xuân Thu dạy đệ tử.
Nếu
dời đoạn trên đây ra phần sau, thì đoạn trên nói về việc
định kinh Thơ, kinh Lễ, chánh kinh Thi, kinh Nhạc, sẽ liền
với đoạn kế sau đây nói về việc Khổng Tử dùng Thi, Thơ,
Lễ, Nhạc dạy học trò như thế ý văn sẽ liền lạc nhau.)
Khổng
Tử dùng Thi, Thơ, Lễ, Nhạc dạy học trò đến 3000 (người
thông lục nghệ có đến số 72) như trong số Nhan Thục Trâu
đến thọ nghiệp rất đông.
Khổng
Tử dạy 4 điều : Văn, Hạnh, Trung, Tín (cấm 4 điều : vô
ý, vô tất, vô cố, vô ngã, chỗ ông cẩn thận là : việc
chay lạt, chiến tranh, và tật bịnh...
Phu
Tử ít nói về chuyện lợi, chuyện mạng và chuyện nhơn).
Những
người không phẫn chí, không mở mang, nói một mà không hiểu
ba, thì không trở đi trở lại dạy nữa.
(Đoạn
nầy nói về việc Khổng Tử dạy đệ tử. Sách Trọng Ni
đệ tử truyện có viết : " Kẻ học mà thông được là 77
người, trong sách cũng có ghi 77 học trò ấy. "
Sách
" Gia Ngữ đệ tử giải " cũng có ghi 77 tên học trò nhưng
lại khác với sách kể trên.
Trong
bức họa Gia miếu của Văn ông thì lại vẽ số học trò
là 72 (thất thập nhị hiền).
Cao
đệ của Khổng Tử, tương truyền là có hơn 70 người, nhưng
con số chính xác thì mỗi thuyết đều khác nhau.
Trong
phần trên có viết rõ ràng : " Dùng Thi, Thơ, Lễ, Nhạc dạy
học trò " thì là chưa dạy đến kinh Dịch và Xuân Thu.
Tán
kinh Dịch, sửa chữa kinh Xuân Thu, đều là những việc làm
trong những năm cuối cùng của đời Khổng Tử, thì ông đâu
có thể dùng 2 quyển sách ấy để dạy học trò được ?
Các
Hán Nho cho rằng : " Kiêm thông lục nghệ " là một điều quí,
thế nên mới viết như vậy...
Vì
đây là một điều không có thật nên câu " thân thông lục
nghệ, có 72 người " nên lược boỏ cho đúng.
Câu
" cấm 4 điều...lợi, mạng và nhơn " câu nầy không phải
là giáo điều để dạy đệ tử, và đoạn nầy cũng không
cùng loại với các đoạn văn trên dưới, nên dời ra phía
sau, dưới đoạn " thầy không nói... " cho hợp lý.
Ba
ngàn học trò, 3000 là hư số để nói lên số học trò rất
đông của Khổng Tử, không phải là số chính xác.
Chữ
" thọ nghiệp " là nói số học trò đến học mà không có
viết sách như Mạnh Ý Tử v.v...
Thi,
Thơ, Lễ Nhạc, là tài liệu dùng dể dạy học, Văn, Hạnh,
Trung, Tín là đường lối, là nội dung của việc dạy học.
Văn
là văn chương, có trong Thi, Thơ, hạnh là hành vi, phẩm hạnh,
Lễ dùng để huấn luyện hành vi, phẩm hạnh...Trung tín là
đức tính cần thiết. Nhạc để đào luyện tánh tình, cho
nên Lễ và Nhạc phải đi đôi.
Không
phẫn chí học tập, không tiến bộ mở mang, là nói thiếu
ý chí học tập.
Nói
một mà không biết ba là nói người không chịu khó suy nghĩ,
đó là nói về phương pháp dạy và học tập.)
*
Khổng
Tử ở chốn Hương đảng, dường như không nói được gì,
ở Tôn miếu, Triều đình, lời biện luận rất cẩn thận,
khi đàm luận với Thượng Đại phu thì khảng khái rõ ràng,
khi bàn với Hạ Đại phu thì thẳng thắn...vào chốn công
môn thì cúc cung, bước tới rất ngay ngắn, chỉnh tề, vua
gọi đến giúp lễ thì sắc nghiêm trang.
Vua
có lịnh gọi, chẳng đợi gác xe mà đi liền.
Cá
ươn, thịt hư, cắt không ngay không ăn, chiếu không ngay không
ngồi, ăn gần kẻ có tang, không bao giờ ăn no, đó là ngày
buồn thì không ca hát.
Gặp
kẻ có tang, tàn tật, dù là trẻ con, cũng nghiêm sắc mặt
(ba người cùng đi, tất có kẻ đáng là thầy ta) [đức mà
chẳng trau dồi, học mà không thông, nghe điều nghĩa mà không
sửa đổi được đó là điều lo của ta].
Bảo
người xướng ca, nếu hay, thì bảo hát lại và sau họa theo.
Phu Tử không nói về chuyện quái dị, sức mạnh, điều loạn
và chuyện quỉ thần, cấm 4 điều : vô ý, vô tất, vô cố,
vô ngã...
Phu
Tử ít nói về chuyện lợi, chuyện mạng, và chuyện nhơn.
(Đoạn
nầy nói về thái độ, tư cách của Khổng Tử, khi ở triều
đình, hương lý, và cách đối xử với người, trau dồi ngôn
hạnh của ông...Đoạn nầy đều có chép trong sách Luận Ngữ.
Đoạn
" cấm 4 điều... " sắp ở đây hợp lý hơn, nên dời từ
đoạn trước đến đây.)
Tử
Cống nói :
-
Cái văn chương của Phu Tử, có thể nghe, học được, còn
lời nói về tánh và Thiên đạo thì không thể nghe và học
được.
Nhan
Uyên thở ra than rằng :
-
Ngửng lên nhìn thì thấy rất cao...xoi vào thì thấy rất cứng,
nhìn thì thấy trước mặt, rồi bỗng nhiên lại ở phía sau...Phu
Tử tuần tự mà dạy người, dùng văn mở mang cho chúng ta,
muốn nghỉ cũng không được...đã dùng hết tài lực mình,
dù cho được chỗ xuất sắc, mà muốn theo ông, cũng không
biết phải theo từ đâu...
Đạt
hạng đảng nhơn nói :
-
Vĩ đại thay Khổng Tử...Bác học mà không thành danh ở chỗ
nào cả.
Khổng
Tử nghe mới nói rằng :
-
Ta làm nghề gì bây giờ ? Đánh xe chăng ? Bắn cung chăng ?
Lao
nói rằng :
-
Khổng Tử có nói : Ta không làm thử cho nên không có nghề.
Đoạn
nầy ghi lời người đương thời thán dương Khổng Tử).
*
Lúc
về già, Khổng Tử thích Kinh dịch, ông đọc kinh Dịch, bìa
da 3 lần đứt.
Ông
nói :
-
Như ta còn sống vài năm nữa, thì ta sẽ làm sáng tỏ về
kinh Dịch.
(Đoạn
nầy nói về việc Khổng Tử học kinh Dịch, từ phần trên
dời xuống đây cho hợp lý).
Mùa
Xuân, năm thứ 14 đời Lỗ Ai Công, đi tuần thú ở Đại dã
người đánh xe của Thúc tôn thị là Thư Thương bắt được
con thú, cho là điềm bất thường.
Trọng
Ni xem và nói rằng :
-
Con Kỳ Lân đó
.
Ông
giữ và nói :
-
Sông Hà không có Đồ...đất Lạc không có Thư (Hà Đồ, Lạc
Thư) ta hết rồi vậy !
Nhan
Uyên chết.
Khổng
Tử nói :
-
Trời hại ta.
Và
khi đi thú về phía Tây, gặp Kỳ Lân ông nói :
-
Đạo ta đã cùng rồi.
Ông
thở ra than :
-
Không có ai hiểu ta chăng ?
Tử
Cống nói :
-
Tại sao lại không hiểu thầy ?
Khổng
Tử nói :
-
Chẳng oán trời, chẳng trách người. Học với kẻ dưới
mà đạt đến trên, hiểu ta...chỉ có trời thôi sao ! (không
xuống chí, không nhục thân mình, Bá Di, Thúc Tề chăng ? Hay
là Liểu Hạ Huệ, Thiếu Liên xuống chí, nhục thân ?) [Ngu
Trọng, Di Dật, ẩn cư, lời nói phóng khoáng, thân trong sạch,
bỏ chức quyền] (Ta thời khác thế, chuyện gì cũng được...mà
chuyện gì cũng không)...
Khổng
Tử nói :
-
Thôi vậy...thôi vậy...Người quân tử bịnh qua đời mà danh
không xưng vậy...
Đạo
ta mà không hành được...thì ta còn mặt mũi nào đối với
hậu thế ?
Liền
nương theo Sử ký, viết kinh Xuân Thu, trên bắt đầu từ thời
Ẩn công, dưới đến thời Thập nhị công.
Căn
cứ theo Lễ, gần nhà Châu, theo nhà Ân, thông 3 đời Tam Đại,
lời văn gọn mà ý rộng, giúp Vương đạo đầy đủ, hoàn
thành Lục Nghệ...cho nên khi vua Ngô, Sở tự xưng vương mà
sách Xuân Thu mới chê gọi bằng chữ " Tử ".
Hội
Tiểu thổ thật là triệu Thiên Tử mà sách Xuân Thu viết
huý ra là : " Thiên vương đi tuần thú ở Hà dương... "
Suy
lại ấy để làm mẫu mực đương thời, có ý nghĩa chê bai...Đời
sau, các vì Vương giả khởi lên mà suy nghĩ.
Nghĩa
của kinh Xuân Thu thi hành được thì loạn thần, tặc tử
trong thiên hạ đều sợ.
Khổng
Tử trong việc lập đức, đọc văn từ, có chỗ cộng đồng
cùng người mà không độc hữu.
Về
việc viết sách Xuân Thu hễ đáng ghi thì ghi, bớt thì bớt,
bọn Tử Hạ không thể thêm bớt một lời.
(Đệ
tử học Xuân Thu).
Khổng
Tử nói :
-
Hậu thế biết Khâu nầy qua sách Xuân Thu, mà cũng bắt tội
Khâu nầy qua sách Xuân Thu.
(Đoạn
nầy chép về chuyện Khổng Tử viết sách Xuân Thu.
Viết
kinh Xuân Thu là một đại sự trong đời Khổng Tử cho
nên mới ghi lại một cách trịnh trọng như trên. Những đoạn
trong dấu ngoặc lầm lẫn nên bỏ.)
|
|
Hình
3. KHỔNG LÂM
Trích
trong : Trung Quốc Triết Học Sử Đại Cương của Giản
Chi và Nguyễn Hiến Lê
(Rút
ở Confucius et l'Humanisme Chinois của P. Đỗ Đình) |
Năm
sau, Tử Lộ mất ở nước Vệ.
Khổng
Tử bịnh, Tử Cống xin ra mắt, lúc đó Khổng Tử đang chống
gậy thong thả ngoài cửa, ông nói :
-
Tử ơi, sao ngươi đến trễ vậy ?
Khổng
Tử than thở và ca rằng :
-
Thái Sơn lở chăng ? cây cột xiêu chăng ? Triết nhơn tàn rụi
chăng ?
Rồi
ông sa nước mắt.
Ông
bảo Tử Cống :
-
Thiên hạ vô đạo đã lâu rồi, không có ai nối cho ta...Nguời
nhà Hạ tẩn liệm ở phía Đông, người nhà Châu thì ở phía
Tây, còn người nhà Ân thì ở giữa 2 cột trụ.
Đêm
qua, ta nằm mộng thấy ngồi ở giữa cột trụ, ta là người
nhà Ân vậy.
Bảy
ngày sau, Khổng Tử mất...
Khổng
Tử 73 tuổi, mất vào ngày Kỷ Sửu tháng 4 đời Lỗ Ai Công
thứ 16.
(Về
đoạn nầy, Đỗ Dự đã ghi chép trong Tả truyện : tháng 4,
ngày 18 Kỷ Sửu, tháng 4 không có ngày Kỷ Sửu, Kỷ Sửu là
ngày 12 tháng 5, như vậy là có sự lầm lẫn về ngày tháng...
Xét
theo trong lịch, thì năm 16 thời Ai Công có tháng nhuần, cho
nên Thôi Thích nói, tháng 4, nên ghi là tháng 3 mới đúng.
Giang
Vĩnh lại nói : Kỷ Sửu, nếu theo lịch nhà Châu thì là ngày
11 tháng 4, còn theo lịch nhà Hạ thì 11 tháng 2. [Nhà Châu kể
tháng 11 là tháng giêng, tháng Tý] các thuyết đều khác nhau,
chưa có thể khảo định được...
Có
điều là ngày sanh, tử của các Chư Tử dưới thời Chu Tần,
duy chỉ có Khổng Tử là có chứng cớ khá rõ rệt mà thôi.
Lỗ
Ai Công năm thứ 16, nhằm năm Nhâm Tuất, vào thời Châu Kỉnh
vương thứ 41, đúng năm 479 trước Tây lịch.)
Ai
Công làm lời lụy rằng :
-"Trời
cao không giúp, chẳng gượng để một bực già lại, để
cho ta một mình tại vị, làm cho ta đau đớn...Ô hô ! Ai tai
! Ni Phụ ơi ! Từ đây có ai để làm gương mẫu...
Tử
Cống nói :
-
Vua có bị mất gì ở nước Lỗ không ? Lời Phu Tử có nói
: Lễ mất thì tối tăm, danh mất thì sai lầm, mất chí là
tối tăm, mất chỗ tựa là sai lầm.
Khi
còn sống thì không dùng được, đến lúc chết lại làm lời
lụy, không phải lễ vậy. Xưng là ta...không đúng với danh
vậy.
Khổng
Tử được chôn ở phía Bắc Lỗ thành, trên sông Tứ.
(Sách
Khổng đình trích yếu chép lễ an táng nhằm ngày mùng 9 tháng
6, chôn trên sông Tứ, hợp táng với phu nhơn là Thượng quan
thị.
Ngày
nay, ở phía Bắc huyện Khúc phụ, cách 2 dặm, có Khổng lâm
tức là mộ Khổng Tử, vùng đất ấy, phía sau lưng là sông
Tứ, phía trước mặt là sông Thù, xung quanh có tường bao
kín.
Sách
Hoàng Lãm có viết, trong số đệ tử của Khổng Tử có nhiều
người ở nước khác nhau, nên mỗi người đem loại cây đặc
biệt ở nước mình đến trồng, thế nên quanh mộ có nnhiều
loại cây lạ.
Phu
nhơn Khổng Tử là người nước Tống...)
Đệ
tử đều (tang phục 3 năm) Tâm tang 3 năm xong, liền chia tay
nhau ra đi, khóc ròng, mỗi người đều rất buồn, hoặc có
kẻ ở lại, duy Tử Cống cất nhà ở bên mộ 6 năm rồi sau
mới đi.
Đệ
tử và người nước Lỗ đến bên mộ cất nhà ở có hơn
cả 100 vì thế mới gọi là xóm Khổng.
(Sách
Đàn cung có viết : về tang lễ của Khổng Tử, đệ tử không
hiểu phải để tang như thế nào.
Tử
Cống nói :
- Ngày
xưa, Phu Tử làm lễ tang cho Nhan Hồi, như là làm lễ tang cho
con mà không tang phục...đến đám tang của Tử Lộ cũng như
thế.
Bây
giờ chúng ta làm lễ tang cho Phu Tử, cũng như cha mà không
tang phục.
Châu
Tử có viết : "Thờ thầy để tâm tang 3 năm...buồn như để
tang cha mẹ mà không tang phục, tình thì tột mà nghĩa thì
không tận".
Vì
thế câu "tang phục 3 năm" là sai nên bỏ.
Trong
sách Mạnh Tử, thiên Đằng Văn Công có viết :"Ngày xưa Khổng
Tử mất, sau 3 năm, môn nhơn mới sắp sửa ra về, vào xá
từ giã Tử Cống mà khóc đến khan tiếng, sau đó mới ra
về.
Tử
Cống trở lại, cất nhà ở tại chỗ, 3 năm mới về".
Trong
số đệ tử của Khổng Tử, Tử Cống là giàu hơn hết, nên
tang lễ của Khổng Tử nhờ sức của Tử Cống rất nhiều,
lúc mới bắt đầu tang lễ, đã cất nhà gần mộ để cho
bạn đồng môn ở, lúc vào xá từ giã là vì Tử Cống là
chủ.)
*
(Trong
Khổng môn, thầy trò bàn luận rất thường, và tư nhân dạy
học, Khổng Tử là người đầu tiên, chủ trương về giáo
dục của ông là trọng về phần nhơn cách, việc thầy trò
thường bàn luận với nhau, cho đến bây giờ chắc chẳng
có mấy ai làm được.
Thầy
trò bàn luận với nhau, bình đẳng như là bằng hữu nhưng
về phương diện tình cảm thì như cha con, đó là điều đặc
biệt đối với số hơn 70 người học trò thân cận...
Ngày
nay, thầy trò đối xử nhau như khách qua đường, thậm chí
có khi xem nhau như là kẻ thù, đạo thầy trò suy đồi, trách
nhiệm tại đệ tử, tại thầy và cũng tại kẻ cầm vận
mạng quốc gia.)
Nước
Lỗ đời đời truyền nhau, đúng năm tháng phụng tự mộ
Khổng Tử, mà chư nho cũng dạy lễ, hội họp, luyện tập
ở bên mộ Khổng Tử.
Một
vùng đất lớn bên ngôi mộ, chỗ ngôi nhà của đệ tử ở,
đời sau nhơn đó làm ngôi miếu thờ, cất giữ luôn y quan,
đàn, xe và sách của Khổng Tử ở đó.
Đến
đời Hán, liên tiếp hơn 200 năm không dứt. Cao hoàng đế
qua nước Lỗ, dùng Lễ Thái lao cúng tế, chư hầu, khanh tướng
đến, thường ra mắt miếu trước rồi sau mới đi lo việc
chánh.
Đoạn
nầy chép về việc người đời sau sùng bái và tế tự Khổng
Tử...Tiểu sử Khổng Tử đến đây chấm dứt, phần sau là
phụ thêm con cháu của Ngài...)
Khổng
Tử sanh Lý, tự Bá Ngư, Bá Ngư 50 tuổi, chết trước Khổng
Tử.
(Trong
sách Gia ngữ, thiên Bổn tánh giải có chép : Khổng Tử 19
tuổi cưới vợ ở nước Tống là Thượng Quan Thị được
một năm sanh con, nhơn dịp Chiêu Công đem tặng cá Lý nhơn
đó mới đặt tên con là Lý, tự Bá Ngư...
Lúc
20 tuổi, Khổng Tử chưa đạt, thế nên việc Chiêu Công cho
cá Lý là không có bằng chứng xác thực đáng tin. Khổng Tử
sanh Lý vào năm 20 tuổi, nhằm năm thứ 20 Chiêu Công, Lý chết
vào năm 50 tuổi, Khổng Tử được 69 tuổi nhằm năm thứ
12 thời Ai Công.)
Bá
Ngư sanh Cấp, tự Tử Tư, sống được 62 tuổi, thường bị
khốn đốn ở nước Tống, viết sách Trung dung.
(Sách
Trung dung thấy trong pho Lễ ký của Tiểu Đái...
Trong
thiên Chư Tử lược của sách Hán thư Nghệ văn chí, về phần
Nho gia có chép sách của Tử Tư gồm 23 thiên...
Vương
phục Lễ xét rằng, Tử Tư sống 82 tuổi mới đúng, 62 tuổi
là chép lầm). [Xem Tứ thơ khoán ngôn của Mao Kỳ Linh]
Tử
Tư sanh Bạch, tự Tử Thượng, được 47 tuổi, Tử Thượng
sanh Truật, tự Tử Gia, được 45 tuổi, Tử Gia sanh Cơ, tự
Tử Kinh, được 46 tuổi, Tử Kinh sanh Xuyên, tự Tử Cao, được
51 tuổi, Tử Cao sanh Tử Thận làm tướng nước Ngụy.
Tử
Thận sanh Phụ, được 57 tuổi, làm Bác sĩ cho vua Trần là
Thiệp, và chết ở nước Trần.
Em
của Phụ là Tử Tương, được 57 tuổi, làm bác sĩ cho Hiếu
Công Hoàng Đế, rồi dời sang Trường Sa làm Thái thú, ông
cao 9 thước 6 tấc.
Tử
Tương sanh Trung, được 57 tuổi, Trung sanh Võ, Võ sanh Diên
Niên và An Quốc cũng làm Bác sĩ cho vua, rồi làm Thái thú
Lâm Hoài và mất sớm ở đó.
An
Quốc sanh Cung, Cung sanh Hoan.
*
Trở
lên, phần tiểu sử của Khổng Tử chép theo tài liệu Khổng
Tử thế gia trong pho Sử ký của Tư Mã Thiên.
Đây
là tài liệu rõ ràng nhứt, đáng tin cậy nhứt về tiểu sử
của Khổng Tử, tài liệu nầy ghi rõ ngôn, hạnh của người,
đại để đều dùng sách Luận Ngữ làm chủ, rồi lại tìm
thêm tài liệu ở các nơi khác, những lời truyền thuyết,
những mẫu chuyện lạ...cũng được gom góp vào làm sử liệu.
Có
điều đáng chú ý là những điều ghi trong sách Luận Ngữ,
cũng không đáng tin cậy hoàn toàn...như thế thì gom thêm vào
những lời truyền thuyết, làm sao tránh khỏi những sai lầm
cho được.
Kế
đó có nhiều câu, chữ lộn xộn, phần dưới đem lên trên,
trên lộn xuống dưới, có chỗ bị mất chữ, chỗ lại thừa,
thế nên trong tài liệu nầy có tham khảo thêm nhiều tài liệu
khác để chỉnh đốn lại với ý định được hoàn chỉnh
đến mức nào hay mức ấy.
*
Tóm
lại, thì gia đình Khổng Tử trước kia, thuộc vào hàng quí
tộc ở nước Tống, rồi sang nước Lỗ, thành giới bình
dân, từ trước đời Khổng Tử chưa từng có một nhà học
giả nào vĩ đại bằng ông.
Tổng
kết sự nghiệp ông, thì có các phương diện chánh trị, giáo
dục và sáng tác.
Về
phương diện chánh trị, ông chỉ làm quan ở nước Lỗ một
thời gian ngắn, chưa thỏa mãn được chí lớn của mình về
phương diện giáo dục, trước tác, thì trước Khổng Tử
chưa có tư nhân dạy học và tư nhân trước tác.
*
Trong
thiên học nhi, sách Luận Ngữ có chép lời tự thuật của
Khổng Tử : "Ta 15 tuổi mà đã có chí với việc học, 30 tuổi
mà lập thân", như thế từ nhỏ đến 30 tuổi là Khổng Tử
chỉ lo việc học hành.
Sách
Gia ngữ có viết "Khổng Tử bắt đầu mở trường dạy học
ở Hương lý, Nhan Lộ là phụ thân của Nhan Uyên thường đến
học".
Trong
Khổng Tử thế gia có viết : Khổng Tử qua nhà Châu xem sách,
rồi sau khi trở về nước Lỗ, đệ tử càng đông, mặc dù
ông qua nhà Châu, chưa xác định được nhằm năm nào nhưng,
chắc chắn là lối thời Chiêu Công năm thứ 24...cho nên sau
30 tuổi và trước 50 tuổi, đó là thời kỳ ông bắt đầu
dạy học.
Vào
năm Định Công thứ 9, Khổng Tử làm Trung đô tể, rồi từ
đó lên chức Tư Không, Tư Khấu, dự vào việc chánh nước
Lỗ.
Rồi
vào năm Định Công thứ 12, lúc đó ông được 54 tuổi, Khổng
Tử rời nước Lỗ. Trong thời gian 4 năm ấy, đó là thời
kỳ ông làm chánh trị.
Sau
khi rời nước Lỗ, Khổng Tử châu du qua các nước Vệ, Tống,
Tào, Trịnh, Trần, Thái, lận đận lao đao, không được ở
lâu, yên ổn ở một chỗ nào. Ông đã gặp nạn ở đất
Khuôn, bị Hoàn Đồi mưu hại, tuyệt lương ở giữa khoản
Trần Thái, bị kẻ ẩn sĩ mỉa mai.
Mặc
dù trong thời kỳ ấy có lúc ông trở về nước Lỗ, nhưng
vẫn không ở được yên nơi, yên chốn.
Đến
năm Ai Công thứ 12 (486 trước Tây lịch) ông mới trở về
Lỗ, sống luôn cho đến lúc qua đời.
Trong
thời gian 14 năm kể trên, đó là thời gian Khổng Tử đi châu
du khắp nơi, đệ tử đi theo cũng đông, y như lãnh tụ của
một chánh đảng ngày nay dẫn dắt môn đệ đi hoạt động
chánh trị vậy.
Mặc
khác, Khổng Tử cũng tìm dịp thuận tiện, bất câu lúc nào,
hay ở đâu, tìm cách dạy học, mặc dầu trong lúc nguy khổn,
cũng vẫn dạy học, đàn hát không ngưng...
Sau
khi trở về nước Lỗ, ông chuyên tâm về việc dạy học
và trước tác, mà nhứt là việc trước tác.
Ông
biên soạn sách Thượng Thơ để gìn giữ sử liệu đời cổ
đại, định sách Sĩ Lễ 17 thiên để dạy đệ tử, chánh
kinh Nhạc, chánh kinh Thi, 4 quyển sách ấy đều do tự tay Khổng
Tử biên soạn để làm tài liệu dạy học.
Ông
đọc Chu Dịch và làm lời truyện cho Thoán, Tượng, căn cứ
theo sử nước Lỗ, viết thành quyển Xuân Thu...
Hai
tác phẩm sau, là Khổng Tử giũa gọt quan thơ để thành nên
sự nghiệp xuất sắc đặc biệt cho mình.
Mặc
dù Khổng Tử đã nói :" Chỉ thuật mà không viết gì". Nhưng
sự thật ông lấy sự "thuật" làm trước tác...cho nên trong
thời gian ấy, có thể nói là thời kỳ trước thuật của
Khổng Tử.
*
Khổng
Tử tuy có làm chánh trị, nhưng vẫn không thực hiện được
lý tưởng chánh trị của mình. Ông cũng đã trước thuật,
nhưng vẫn thuật mà không có trước tác.
Hậu
nho đối với việc sáng thuật Lục kinh của Khổng Tử, đều
có những ý kiến khác nhau, duy chỉ có một điều không ai
có thể chối cãi được là sự nghiệp giáo dục của Khổng
Tử rất vĩ đại, và vĩ đại nhứt là tinh thần của ông
trong việc giáo dục "học không mỏi, dạy không mệt". Sáu
chữ trên nói lên được rõ ràng tinh thần của ông, trong
việc giáo dục, nhờ thế mà ông lập nên sự nghiệp vĩ đại,
lưu truyền cho đến ngày nay.
Nền
giáo dục có mục đích làm cho người thông đạt, biết lập
thân và trở thành người tốt, hữu dụng.
Có
tinh thần phấn phát không biết mệt mỏi là có quyết tâm,
có chí lớn.
Lập
thân cho mình, lại muốn lập thân cho kẻ khác, muốn mình
thông đạt rồi lại làm cho kẻ khác thông đạt, tự mình
học tập đi đến chỗ dạy người, từ chỗ không chán nản
mà không bao giờ thấy mệt mỏi, đó là lòng rộng rãi bao
la, biết thương yêu mọi ngưòi. Vì thế cho nên Tăng Tử mới
nói :"Cái đạo của Phu Tử Trung Thứ mà thôi vậy".
Sở
dĩ Khổng Tử trở thành bậc đại thánh, là nhờ ở những
đức tánh ấy, các môn đệ cảm phục, kính yêu Khổng Tử
là cũng nhờ ở những đức tánh ấy, cho nên mới ghi lại
tất cả những lời nói, việc làm, thái độ, nếp sống của
Ngài để thành pho Luận Ngữ.
Đệ
tử ghi chép lời nói của thầy để thành một pho sách, đây
là lần đầu tiên thấy trong lịch sử, vì thế mới sắp
Khổng Tử là người đầu tiên trong Chư Tử...và trong các
tác phẩm của Chư Tử, pho Luận Ngữ, cũng là pho sách đứng
hàng đầu, người đời sau dùng chữ Nho để đặt tên cho
học phái của Khổng Tử là rất đúng, vì chữ Nho bao hàm
những ý nghĩa tốt đẹp đã kể trên.
*
Về
Kinh, các nhà học giả thời nay cho rằng do Khổng Tử trước
tác, còn các nhà học giả thời xưa thì lại cho rằng Lục
Kinh là sách xưa của ông Châu Công và đó là quan thơ, không
phải do Khổng Tử trước tác, trong quyển Thập Tam Kinh Khái
Luận của Tưởng bá Tiềm có viết rõ về vấn đề nầy.
Thiên
Học nhi trong sách Luận Ngữ có viết : "Học mà thường tập
cũng chẳng vui vẻ sao ? Có bạn bè từ phương xa đến cũng
chẳng thích sao ? Người không biết mà không giận, cũng chẳng
là quân tử sao ? "
Học
để biết cái mới, tập để ôn cái cũ, học tập mà có
tâm đắc, thì nội tâm vui sướng, muốn thôi cũng không được,
mà cũng không thấy chán nản.
Trong
sách Bạch Hổ thông nghĩa có chép :" Thầy và trò có cái đạo
bằng hữu" cho nên mới có câu "Có bằng hữu từ phương xa
đến" tức là trong đoạn sách Thế Gia chép "Đệ tử ngày
càng đông, từ phương xa đến, không ai là không thọ nghiệp...
Cái
vui khi bạn bè đến, đó cũng là một cái vui trong 3 cái vui
của người quân tử, đó là ý của Mạnh Tử khi được giáo
dục kẻ anh tài trong thiên hạ.
Người
không biết mà không giận, chẳng phải là người thờ ơ,
chẳng chú tâm đến việc gì cả...mà là người khiêm nhượng,
kiên nhẫn, chỉ lấy việc giáo dục người làm điều vui
cho mình...
Bạn
bè từ phương xa đến, tri thức không đồng đều, có người
chậm chạp thiếu hiểu, cũng không vì đó mà giận, và nếu
không giận thì có kiên nhẫn để dạy dỗ đúng như lời
Khổng Tử đã nói "học không chán, dạy không mệt"...Vì lẽ
đó mà khi viết sách Luận Ngữ, các đệ tử đã viết trước
tiên trong thiên Thuật nhi câu :"thầy có nói : Yên lặng suy
nghĩ mà biết...học không mỏi, dạy không mỏi, những điều
đó ta có chăng ?
Làm
hết bổn phận mình là "Trung" xét mình và xét người là Thứ...Chuyện
gì mình không muốn đừng làm cho người khác, đó là cái
đạo "Thứ" tiêu cực, còn "chuyện gì mình muốn, thì cũng
làm cho người khác" đó là đạo "Thứ" tích cực.
Đạo
của Khổng Tử là "đạo người" mà cũng là đạo của lòng
nhơn cho nên Tăng Tử mới nói :"Đạo của Phu Tử là Trung
và Thứ mà thôi".
xxxxxxxxxx
|
|
Hình
4. THẤT THẬP NHỊ HIỀN
Trích
trong : Trung Quốc Triết Học Sử Đại Cương của Giản
Chi và Nguyễn Hiến Lê (quyển Hạ trang 81)
(Theo
Confucius et l'Humanisme Chinois của P. Đỗ Đình) |